Na obszarze okupowanej Polski działało przynajmniej kilkaset niemieckich obozów różnych kategorii. Według niektórych szacunków było ich ponad tysiąc. Trafiły do nich łącznie miliony ofiar.
Obozy koncentracyjne tworzono na terenie Rzeszy już w pierwszych miesiącach po zajęciu urzędu kanclerskiego przez Hitlera. Najwcześniej powstał obóz w Dachau pod Monachium w Bawarii. Zsyłano tam opozycjonistów, duchownych oraz Żydów.
Reklama
Z czasem KL Dachau stał się wzorem dla kolejnych miejsc odosobnienia. Po wybuchu II wojny światowej organizowano je nie tylko na obszarze Rzeszy, ale też w krajach podbitych. Na okupowanych ziemiach polskich założono przynajmniej kilkaset obozów różnej kategorii. Według niektórych szacunków było ich ponad tysiąc.
Obozy pracy
W 1940 roku Niemcy przystąpili do organizowania warsztatów i obozów pracy przymusowej dla ludności żydowskiej.
Według historyka Józefa Marszałka na terenie Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939–1945 funkcjonowały łącznie 792 obozy pracy przymusowej. Pośród nich 491 stanowiły obozy pracy dla Żydów, ponad 200 obozy służby budowlanej (Baudienst) dla Polaków i Ukraińców, 75 obozy pracy fortyfikacyjnej głównie przeznaczone dla Polaków, zaś 21 obozy karne.
Więźniów zatrudniano przy pracach melioracyjnych, budowlanych, wyrębie lasu, budowie dróg oraz w różnego typu warsztatach i przedsiębiorstwach.
Reklama
Obozy koncentracyjne
Prócz obozów pracy, na okupowanych ziemiach polskich Niemcy utworzyli obozy koncentracyjne, przejściowe obozy przesiedleńcze i obozy karne.
Największym obozem koncentracyjnym na okupowanych ziemiach polskich był założony w 1940 roku KL Auschwitz. Z kolei najdłużej funkcjonującym był KL Stutthof, zorganizowany na obszarze anektowanego Wolnego Miasta Gdańska.
KL Stutthof
Działał on przez 2077 dni, od 2 września 1939 (początek budowy) do 9 maja 1945 roku.
W szczytowym okresie zajmował powierzchnię około 120 hektarów. Szacuje się, że przez Stutthof przeszło blisko 110 000 więźniów, pochodzących z ponad 25 krajów. Najliczniejszą grupę stanowili Polacy, kolejne zaś obywatele Związku Sowieckiego i Węgier. Śmierć poniosło tam około 65 000 osób.
Reklama
KL Lublin, Majdanek
W lipcu 1941 roku utworzono obóz koncentracyjny w Lublinie, określany zazwyczaj Majdankiem (od dzielnicy miasta, w której się znajdował).
Oficjalna nazwa brzmiała początkowo: Kriegsgefangenenlager der Waffen SS Lublin, a więc Obóz dla jeńców wojennych Waffen SS Lublin. W lutym 1943 roku zmieniono ją na Konzentrationslager Lublin.
Majdanek posiadał kilka podobozów, między innymi na terenie byłego lotniska zakładów Plagego i Laśkiewicza oraz przy ulicy Lipowej w Lublinie.
Obóz zajmował około 270 hektarów powierzchni. Funkcjonował do lipca 1944 roku. Więźniowie pochodzili z prawie 30 państw, największa ich część z terenów okupowanej Polski, ZSRS oraz Czechosłowacji. Szacuje się, że do KL Lublin trafiło około 150 000 więźniów. Zginęło co najmniej 80 000 osób, w przeszło 70% byli to Żydzi, następnie zaś Polacy, Białorusini, Ukraińcy oraz Rosjanie.
Reklama
Gross-Rosen
Obóz Gross-Rosen nieopodal Świdnicy na ziemiach wcielonych do Rzeszy powstał w sierpniu 1940 roku jako filia KL Sachsenhausen.
Więźniowie pracowali w kamieniołomie granitu. 1 maja 1941 roku placówka została przemianowana na samodzielny obóz koncentracyjny. Największa rozbudowa obozu przypadła na rok 1944.
Szacuje się, że powstało wówczas blisko 100 podobozów zlokalizowanych przede wszystkim na terenie Dolnego Śląska, Sudetów i Ziemi Lubuskiej. Przez Gross-Rosen i jego filie przeszło około 125 000 więźniów; zginęło niemal 40 000 z nich. Do najliczniejszych grup należeli Żydzi i Polacy.
ZAL Plaszow
Jesienią 1942 roku rozpoczęto budowę obozu pracy przymusowej dla Żydów na krakowskim Podgórzu – ZAL Plaszow. Pomysł utworzenia tej placówki był najprawdopodobniej związany z tajnym rozkazem wydanym 9 października 1942 roku przez Heinricha Himmlera.
Zgodnie z nim wszyscy żyjący i sprawni fizycznie Żydzi mieli zostać skoszarowani w specjalnie zorganizowanych obozach pracy podległych SS i kontrolowanych przez policję oraz oddziały esesmańskie. Plaszow wyznaczono na placówkę pracy dla Żydów z getta krakowskiego i okolic.
Po likwidacji getta, przeprowadzonej 13 i 14 marca 1943 roku, trafiło tam około 8000 osób, które zamknięto w blisko 180 prowizorycznych barakach. Budynki, wykonane w ogromnym pośpiechu, prawie nie posiadały instalacji elektrycznej, urządzeń sanitarnych czy zaopatrzenia w wodę. Nie były nawet ogrzewane. Obóz zajmował powierzchnię około 80 hektarów.
Reklama
Trudno dziś podać pełną liczbę więźniów przebywających w Plaszowie, gdyż nie zachowała się dokumentacja obozowa. Najwyższy stan osobowy panował w połowie 1944 roku i wynosił około 22 000–24 000 osób. Szacuje się, że w ciągu istnienia obozu trafiło do niego łącznie 30 000 osób.
Początkowo w Plaszowie poza Żydami umieszczono niespełna 1000 więźniów polskich. Jednak już wiosną 1944 roku wśród około 20 000 wszystkich osadzonych było niemal 3000 Polaków. Niektórzy wspominali także, że w polskiej części obozu więziono okresowo rodziny cygańskie, z małymi dziećmi.
Do ewidencji nie wprowadzano tak zwanych transportów przejściowych z Żydami węgierskimi ani ofiar egzekucji zlecanych przez gestapo krakowskie i licznie wykonywanych na terenie obozu.
Zmieniony status
10 stycznia 1944 roku zmieniono status i nazwę Plaszowa z obozu pracy na koncentracyjny. Wprowadzono regulamin i przepisy na wzór innych obozów koncentracyjnych oraz zmieniono numerację więźniów.
W lecie 1944 roku Niemcy przystąpili do likwidacji obozu, co było związane z nadchodzącą ofensywą Armii Czerwonej. Starano się wówczas zatrzeć ślady zbrodniczej działalności z poprzednich lat.
Reklama
Ekshumowano masowe groby, zaś wydobyte szczątki palono na stosach gorejących dniami. Nocami przygaszano płomienie, by nie ściągnąć ewentualnych nalotów. Więźniowie wspominali, że z obozu wywieziono co najmniej 17 furmanek popiołu po paleniu zwłok.
Od jesieni postępowały też prace nad rozbiórką baraków, a więźniów wysyłano do obozów na terenie III Rzeszy. Ostatni transport odszedł z dworca w Płaszowie 21 października 1944 roku. Po tym dniu na ternie obozu pozostała tyko mała grupa likwidacyjna, której zadaniem było uporządkowanie terenu.
Ośrodki Zagłady
Niemcy utworzyli też sześć obozów zagłady na okupowanych ziemiach polskich.
Cztery były ośrodkami śmierci (Kulmhof, Bełżec, Sobibór i Treblinka II), dwa pozostałe (KL Auschwitz i KL Lublin/Majdanek) pełniły jednocześnie funkcję obozów koncentracyjnych, w których przetrzymywano więźniów, zmuszając ich do niewolniczej pracy na rzecz gospodarki III Rzeszy.
O ich funkcjonowaniu i skali dokonywanych tam zbrodni przeczytacie w odrębnym artykule poświęconym ściśle obozom zagłady.
****
Powyższy tekst przygotowałam na potrzeby książki Okupowana Polska w liczbach (Bellona 2020). To wspólna publikacja autorstwa członków zespołu portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca realia życia Polaków w latach II wojny światowej.
Porażający obraz zbrodni niemieckich w okupowanej Polsce
