W 1562 roku polska królewna Katarzyna Jagiellonka poślubiła księcia Finlandii Jana Wazę. Nie cieszyła się długo nową pozycją i mężowskimi pałacami. Paranoidalny, ogarnięty szaleństwem brat i zwierzchnik Jana, król Szwecji Eryk XIV Waza, nakazał aresztować fińską parę książęcą. Mąż Katarzyny został skazany na śmierć za rzekome spiskowanie z Polakami i sprowokowanie wojny z Rzeczpospolitą oraz z Danią. Przerażona Jagiellonka każdego dnia oczekiwała egzekucji i drżała o własną przyszłość.
Jan [Waza] i Katarzyna zostali uwięzieni w Gripsholm, ulubionym zamku Gustawa Wazy leżącym nad jeziorem Mälaren i stanowiącym do dziś wielką atrakcję turystyczną. (…)
Reklama
Więźniowie [króla szwedzkiego] Eryka XIV nie trafili jednak do lochu. Żyli jak w królewskim areszcie domowym. Mieli do dyspozycji księdza, kucharza i innych służących. Nie mogli przyjmować gości ani prowadzić korespondencji, z tym że czasami jednak udawało im się przeszmuglować jakiś list.
[Polski kronikarz Marcin] Kromer opowiada, że przepełnieni współczuciem dla biednych książąt polscy kupcy przysyłali im od czasu do czasu kosze róż, pod którymi ukryte były pieniądze.
Korespondencja między Erykiem i Janem była sporadyczna. Karlica Dośka utrzymywała kontakt listowny z siostrą Katarzyny Zofią mieszkającą w Brunszwiku. Przepuszczono kilka listów księcia do szwagra w Polsce, któremu książę opisywał losy swojej rodziny. Pewnego razu poprosił go, być może Eryk zaglądał mu wtedy przez ramię, by Polska zawarła separatystyczny pokój ze Szwecją, z pominięciem Danii, dzięki czemu Jan i Katarzyna odzyskaliby wolność. Odpowiedź z Polski nie nadeszła.
Nic tak nie zbliża, jak wspólne więzienie
Janowi nie pozwalano wychodzić, ale Katarzyna mogła spacerować po ogrodzie. Dzień i noc pilnowała ich straż licząca stu knechtów dowodzonych przez Klasa Fleminga i Matsa Törnego. Dostawali smaczne posiłki, takie same, jakie serwowano rodzeństwu Jana na zamku w Sztokholmie. Rachunki dowodzą, że tylko w roku 1566 pokwitowali odbiór dwustu trzydziestu pięciu litrów wina.
Reklama
Dla zabicia czasu para książęca dużo czytała, głównie literaturę teologiczną. Jan dostał z powrotem około trzydziestu zarekwirowanych wcześniej książek. (…) Zwrócono im część zatrzymanego majątku, z wyjątkiem niektórych klejnotów, w tym paru złotych łańcuchów. (…)
W niewoli Jan i Katarzyna bardzo się ze sobą zżyli. Czytali książki i prowadzili długie rozmowy. Prawdopodobnie w tym czasie Jan ukształtował swoje poglądy na religię i powziął plany zbliżenia Kościoła Szwecji z powrotem do katolicyzmu. Katarzyna pozostała przez całe życie wierzącą katoliczką. Papież i Kościół katolicki oczekiwali rzecz jasna, że jeśli nie będzie w stanie wpłynąć na cały kraj, to przynajmniej zrobi wszystko, żeby nawrócić Jana.
Dwa wielkie zmartwienia
Wojna z Danią i Polską, wyczerpujące posiedzenie Riksdagu w Sztokholmie i wyrok śmierci oraz uwięzienie Jana wstrząsnęły całą rodziną Wazów. (…)
Dwa wielkie zmartwienia położyły się cieniem na życiu Jana i Katarzyny i spędzały im sen z powiek. Jan w każdej chwili mógł zostać stracony, a jednocześnie Iwan Groźny [któremu wcześniej odmówiono ręki polskiej królewny] żądał od Eryka XIV wydania Katarzyny do Rosji. Wyglądało na to, że król na poważnie to rozważał.
W 1567 roku do Rosji udała się szwedzka delegacja pod przewodnictwem znakomitego dyplomaty Nilsa Gyllenstierny i tam pod groźbą wojny podpisała porozumienie o wydaniu księżnej, a kilka miesięcy później, w maju 1567 roku, po Katarzynę przybyła do Sztokholmu liczna grupa długobrodych bojarów.
Zamieszkali w oberży na Starym Mieście, gdzie ich stroje i zachowanie wywoływały wśród lokalnej ludności wielką sensację. Jednak z uwagi na bardzo niestabilny stan psychiczny Eryka na zamku sztokholmskim żadna decyzja zapaść nie mogła.
Opuszczeni przez wszystkich
Jan i Katarzyna czuli się opuszczeni przez wszystkich, ponieważ nikt nie podjął prób ich uwolnienia, znikąd nie dotarły do nich słowa wsparcia. Nawet brat Katarzyny, Zygmunt August, się nie odezwał, mimo że wspólnie z Danią prowadził wojnę ze Szwecją. Jedynie Albrecht pruski, lennik polskiego króla, postanowił działać.
Reklama
Zaproponował królowi Danii wspólny atak na Szwecję w celu uwolnienia Jana, który następnie stanąłby na czele powstania przeciwko Erykowi. Wysłał mu nawet szkic z wyrysowaną drogą jego wojsk aż do miejsca uwięzienia pary książęcej w zamku.
Król się wahał i trudno mieć mu to za złe. Osłabiony i przypuszczalnie chory psychicznie król Eryk wydawał się Duńczykom lepszą opcją niż wstępujący na szwedzki tron oswobodzony z niewoli, silnie zmotywowany, inteligentny Jan. Uważano również, że uwięziona Katarzyna i ciągle jeszcze nieścięty Jan mieli pewien wpływ na działania Zygmunta Augusta podczas wojny ze Szwecją.
Zrobiła się z tego zabawa w kotka i myszkę, w której para książęca była przynętą, a królowie Szwecji i Rzeczpospolitej wyczekiwali na kolejny ruch przeciwnika.
Do Jana i Katarzyny te informacje nie docierały. Tak samo jak wieści o próbach czynionych przez siostry księcia.
Kto uratował męża Katarzyny?
Najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem zwłoki w egzekucji Jana była prośba zawarta w liście angielskiej królowej Elżbiety, która dobrze poznała Jana podczas jego rocznego pobytu w Londynie, gdzie w imieniu Eryka starał się o rękę królowej.
Reklama
Król Szwecji nadal chciał zostawić sobie tę ścieżkę negocjacji otwartą. Zabicie Jana mogło wzbudzić w Elżbiecie niechęć i gniew. Mogłoby też nastawić do niego wrogo innych europejskich monarchów.
W niewoli para książęca doczekała się dwójki dzieci, córki Izabelli, która przyszła na świat latem 1564 roku, i syna Zygmunta, urodzonego w czerwcu 1566 roku.
Marcin Kromer opowiada, że Katarzyna była zmuszona kupić od pilnujących ich knechtów stare koszule, z których zrobiła pieluchy dla dzieci. Córka Anna przyszła na świat tuż po uwolnieniu, w maju 1568 roku, na zamku w Eskilstunie.
Niestety, Izabella zmarła w wieku niespełna dwóch lat i została pogrzebana w katedrze w Strängnäsie. Alabastrowa rzeźba na jej grobie wywołuje prawdziwe wzruszenie, to pierwszy w Szwecji portret dziecięcy wykonany przez pracującego dla rodziny Wazów znakomitego artysty i architekta, Flamandczyka Willema Boya.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Jan głęboko przeżył śmierć córki, ale Katarzyna była wtedy w czwartym miesiącu ciąży, więc latem, po narodzinach syna Zygmunta, poczuł się o wiele lepiej.
Upadek Eryka XIV
Wojna z Danią ciągnęła się przez siedem lat i przetaczała przez szwedzkie i duńskie tereny, ale docierała również w głąb terytorium Norwegii i na Morze Bałtyckie, gdzie odbyły się pierwsze poważne potyczki floty wojennej.
Była to jedna z najkrwawszych i najokrutniejszych wojen w historii Skandynawii. Zniszczono tysiące gospodarstw, uprowadzono bydło. Dziesiątki tysięcy ludzi zginęło, tysiące utonęło w bitwach morskich, dziesiątki miast spłonęły, mordowano i hańbiono starców, kobiety, dzieci i jeńców wojennych. Nastąpiło załamanie finansów Szwecji. Napełnione przez Gustawa Wazę skarbce świeciły teraz pustką.
Reklama
Eryk znalazł się pod ogromną presją. Musiał sam podejmować wszystkie decyzje, ponieważ stracił poparcie szlachty, którą zraził do siebie gwałtownymi zmianami nastroju i życiem prywatnym. Zupełnie otwarcie utrzymywał związek z prostą dziewczyną z ludu, Karin Månsdotter. Mieli razem córkę Sygrydę i syna Gustawa.
Wrażliwy intelekt Eryka nie potrafił puszczać w niepamięć porażek i niepowodzeń. Król próbował zrozumieć, co poszło nie tak i kto spiskował przeciwko niemu. Wszędzie widział wrogów i ciągle z nimi walczył. W ciągu kilku dni w oparach szaleństwa kazał zamordować wielu członków jednego z najznamienitszych szwedzkich rodów, rodu Sturów.
Jednak tym, co przelało czarę goryczy i doprowadziło szlachtę i członków jego własnej rodziny do zbrojnego buntu, była decyzja o poślubieniu Karin Månsdotter, kobiety z ludu, dziewki służebnej, bez szlacheckich korzeni, bez wykształcenia. Eryk dążył do jej koronacji na królową Szwecji i nadania synowi Gustawowi statusu legalnego następcy tronu. Wywołało to szok u rodzeństwa króla, arystokracji i mieszkańców królestwa.
Nowe otwarcie
Wybuchło powstanie, które szybko się skończyło. Po wyjściu na wolność książę Jan i Katarzyna przybyli we wrześniu 1568 roku na zamek w Sztokholmie. Eryka zatrzymano i umieszczono w niewoli na zamku Gripsholm.
Reklama
Do Sztokholmu przybyła delegacja cara Iwana Groźnego. Przyjechali po Katarzynę i przywieźli drogocenne dary: czterysta futer z soboli, lisów i rysiów oraz mnóstwo klejnotów. Na próżno. Zostali poniżeni i wypędzeni ze Sztokholmu.
Księcia Jana ogłoszono królem Janem III. Koronacja króla i królowej Szwecji odbyła się w katedrze w Uppsali w lipcu 1569 roku. Tym samym następcą tronu został syn Jana i Katarzyny, Zygmunt.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Hermana Lindqvista pt. Przez Bałtyk. 1000 lat polsko-szwedzkich wojen i miłości. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Poznańskiego w 2021 roku.
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
Szwedzkie spojrzenie na temat historycznych relacji z Polską
