Czartoryscy wywarli ogromny wpływ na historię Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Chociaż potężny ród wywodził z litewskiej dynastii panującej, to długo pozostawał w cieniu Radziwiłłów czy Potockich. Zmieniło się to jednak w drugiej połowie XVII wieku. Oto co wiadomo o początkach familii zaliczającej się do czołówki oligarchii magnackiej.
Czartoryscy obok Radziwiłłów należą do rodów historycznych najlepiej utrwalonych w pamięci zbiorowej Polaków. Ci drudzy przez stulecia wiedli faktyczny prymat w Wielkim Księstwie Litewskim, później czytelnicy Sienkiewiczowskiego Potopu czy też odbiorcy jego adaptacji filmowej stworzyli sobie określony wizerunek rodu przez – delikatnie mówiąc – uproszczony obraz Bogusława i Janusza Radziwiłłów.
Reklama
Starszy ród niż Radziwiłłowie
Dzisiaj czytelników Sienkiewicza jest chyba znacznie mniej, a obraz filmowy choćby Potopu skutecznie wypierają produkcje w rodzaju Gry o tron czy Wiedźmina. Wydaje się, że podobnie jak w historii faktycznej, tak w przestrzeni medialnej Radziwiłłów prześcignęli Czartoryscy.
Być może dlatego, że mają po swojej stronie najsłynniejszy artefakt, który widział prawie każdy, nawet jeżeli jego noga nie przekroczyła progu żadnego muzeum.
Portret Damy z gronostajem Leonarda da Vinci jest najsłynniejszym obiektem muzealnym w Polsce, często skupiającym uwagę mediów, co szczególnie widoczne stało się podczas transakcji sprzedaży kolekcji Czartoryskich.
Historia tego rodu była swoistym fenomenem, ponieważ nawet ich bardzo wczesna proweniencja (wcześniejsza od Radziwiłłów) aż do końca XVII wieku nie pozwoliła im odegrać większej roli w życiu politycznym Rzeczypospolitej. Długo nie zajmowali najważniejszych stanowisk państwowych, a pozycję majątkową mieli raczej mizerną. (…)
Reklama
Kto był protoplastą Czartoryskich?
Ród Czartoryskich wywodził się od wielkiego księcia litewskiego Giedymina, założyciela dynastii Giedyminowiczów, dziada Jagiełły. Jego wnuk Konstanty był pierwszym księciem na Czartorysku, „starożytnej osadzie” wołyńskiej nad Styrem. Problem w tym, że w literaturze podaje się w wątpliwość, czy rzeczywiście ojcem Konstantego był książę Olgierd – następca Giedymina na wielkoksiążęcym tronie.
Spór o Olgierda jako praojca rodu toczy się co najmniej od sformułowania Juliana Bartoszewicza, który w tomie 6 Encyklopedii powszechnej Samuela Orgelbranda z 1861 roku w pierwszym zdaniu napisał: „Rodowód ich bardzo niepewny”.
W literaturze lat międzywojennych polemizowano na temat tajemniczego Konstantego, którego syn Wasyl był już niekwestionowanym przodkiem kolejnych pokoleń Czartoryskich. Problem w tym, że część badaczy podała w wątpliwość, czy ów protoplasta Konstanty był synem Olgierda, czy jego bratem.
W tym drugim przypadku byłby tylko bratem stryjecznym króla Władysława Jagiełły, a nie, jak chce większość, bratem przyrodnim. U schyłku XX wieku Jan Tęgowski, który po wnikliwych badaniach na podstawie ułamkowych źródeł, pośrednich przesłanek, stanowiących iście detektywistyczną pracę, za protoplastę Czartoryskich uznał nie Olgierda, lecz Koriata, jego nieco młodszego brata.
Reklama
Kuzyni polskich królów
W 2013 roku ukazał się pod wieloma względami frapujący artykuł Andrzeja Michalskiego, który wraca do początku, a właściwie przywraca Czartoryskim „Olgierdowe ojcostwo”. Autor powołał się jednak na wypisy z latopisów ruskich, których pierwotne wersje zaginęły, ale do ustaleń Tęgowskiego w ogóle się nie odniósł.
Nieznana jest dokładna data śmierci Konstantego. Jan Tęgowski przyjął, że śmierć pierwszego pana na Czartorysku nastąpiła najpóźniej z końcem czerwca 1392 roku. Niezależnie od tego, czy był nim Konstanty Olgierdowicz, czy Konstanty Koriatowicz, tenże protoplasta miał dwóch potomków: Wasyla i Hleba.
Kontynuatorem linii kniaziów Czartoryskich został pierworodny Wasyl (Bazyli), będący już księciem na Czartorysku. Jego brat Hleb – prawdopodobnie bezpotomny – zginął w 1390 roku. Na podstawie zachowanych rachunków wiadomo, że Wasyl w 1393 roku przebywał na dworze króla Władysława Jagiełły.
Dwaj władcy polscy, królowie Władysław Warneńczyk i Kazimierz Jagiellończyk, byli jego kuzynami w drugiej linii. Zmarł około 1416 roku, dochował się trzech synów: Iwana (Jana), Michała i Aleksandra, którzy służyli u jednego z najbardziej malowniczych i kontrowersyjnych książąt Wielkiego Księstwa Litewskiego, a w historii zapisali się bardzo mocnym akcentem…
Źródło
Tekst stanowi fragment książki Witolda Banacha pt. Czartoryscy czyli wieczna pogoń. Ukazała się ona w 2022 roku nakładem Wydawnictwa Poznańskiego.
Historia jednego z najpotężniejszych rodów Rzeczpospolitej
