Reakcja pogańska 1031 roku. Czy po śmierci Bolesława Chrobrego w Polsce upadło chrześcijaństwo?

Spalone kościoły, splądrowane katedry, zgładzeni biskupi. Czy już kilka lat po śmierci Bolesława Chrobrego polscy poganie ogłosili rewoltę przeciw narzuconej im religii?

W czeskiej kronice Benedykta Minoryty pod rokiem 1031 zanotowano: „działo się w Polsce prześladowanie chrześcijan, paliły się kościoły i klasztory”.

Reklama

Jeszcze plastyczniej rzecz ujął autor ruskiej Powieści minionych lat. Pod rokiem 6538 kalendarza bizantyjskiego, a więc 1030 lub 1031 według zachodniej rachuby lat, czytamy: „I był bunt w ziemi lackiej. Ludzie powstawszy pozabijali biskupów i popów i bojarów swoich”.

Dwie krótkie wzmianki. Łącznie nie więcej niż trzydzieści słów… A jednak na ich bazie budowano całe opowieści. Trudno się dziwić. Mamy do czynienia z prawdziwą pułapką na historyków. A już szczególnie na pisarzy, ceniących nie tylko fakty, ale też atrakcyjną fabułę.

Rok odwetu

Właściwie każdy wariant wydarzeń, serwowany przez literaturę, brzmi kusząco. 1031 rok to moment zwrotny w polskich dziejach. Właśnie wtedy ulubiony syn Bolesława Chrobrego, Mieszko II Lambert został przegnany z kraju, uwięziony w sąsiednich Czechach i brutalnie wykastrowany.

Tron przypadł jego starszemu bratu: bezwzględnemu Bezprymowi, który za młodu (według koncepcji prof. Błażeja Śliwińskiego) zdecydował się zostać pustelnikiem, przez co ojciec pozbawił go należnej schedy.

I właśnie wtedy nastąpiła katastrofa. Cały kraj ogarnęło potężne powstanie. Reakcja pogańska, w której wyznawcy dawnej wiary starli się z przedstawicielami nowego, chrześcijańskiego porządku.

Dwie wizje pogańskiego powstania

Według jednej interpretacji gdy tylko Bezprym dowiódł, że jest władcą sadystycznym, a przy chwiejnym i pozbawionym posłuchu, zrewoltowana tłuszcza odkopała dawne pomniki, by na nowo paść na kolana przed bałwanami.

Reklama

Pogańscy kapłani, ukrywający się dotąd po lasach, powrócili do swych osad, nawołując do buntu przeciw fałszywym panom. Temu, który zwisał z krzyża, i temu, który w jego imieniu zasiadał na tronie. Tłum gęstniał, w dłoniach niosąc widły, sierpy, pochodnie…

Druga, szczególnie popularna wśród naukowców wersja wydarzeń rysuje się nawet bardziej powieściowo. Wedle niej Bezprym dość się już nasłuchał psalmów. Dość czasu i sił strawił na posty, wyrzeczenia i długie modlitwy do Boga, który nigdy nie zaszczycał go odpowiedzią. Z pustelnika przeobraził się w apostatę.

Sam podburzył lud przeciwko dawnemu władcy i przeciw otaczającemu go wianuszkowi kapelanów. Liczył na to, że utuczy się na kościelnych skarbach. Rabując katedry, zapełniał własne kufry srebrem. A zdziczała czerń pod jego wodzą dawała upust buntowniczym odruchom.

Jedyny pewnik?

Detale opowieści się różnią – szczególnie w kwestii roli, jaką w zajściach 1031 i 1032 roku odgrywał Bezprym. Do niedawna jednak niemal za pewnik uznawano główny rys historii.

Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.

Utarło się twierdzić, że za panowania nowego księcia w Polsce nastąpiła reakcja pogańska. Istna rewolucja, wymierzona w pierwszej kolejności w nową, wprowadzaną pod przymusem wiarę i w jej kapłanów.

Jakkolwiek ujmująca byłaby to wizja, trzeba ją stanowczo odrzucić. W Polsce do żadnej wojny religijnej nie doszło.

Reklama

Na cesarskim pasku

Najprościej zdyskredytować pomysły, wedle których sam Bezprym wspierał niszczenie kościołów.

Książę przepędził brata i przejął w Polsce władzę przy wsparciu niemieckiego cesarza Konrada II, powszechnie uważanego za zwierzchnika chrześcijańskiego świata. Gdyby był apostatą i bezbożnikiem, nie chodziłby raczej na pasku boskiego namiestnika na ziemi! Imperator z kolei nie wsparłby roszczeń człowieka, którego program polityczny zakładał w pierwszej kolejności ogałacanie świątyń i mordowanie kleru.

Odgórna rewolta przeciw chrześcijaństwu musiałaby zresztą znaleźć wyraz w kronikach i rocznikach epoki. To przecież byłaby prawdziwa sensacja! Władca Rzeszy pomaga osadzić na tronie człowieka, który pali katedry i biczuje sługi Jezusa…

Czemu nie zaczął od stolic?

Jeszcze mocniejsze są argumenty natury architektonicznej. Prosta sprawa. Wiemy z całą pewnością, że za panowania Bezpryma nie zniszczono ani nie obrabowano świątyń w głównych grodach państwa – w Poznaniu i Gnieźnie.

A przecież gdyby książę w istocie walczył z wiarą i łakomił się na majątki hierarchów, zacząłby chyba właśnie od tych najbogatszych i najbardziej okazałych ekspozytur łacińskiej religii.

Nieobecne chrześcijaństwo

W szwach trzeszczy nie tylko wizja Bezpryma-apostaty, ale też cała, z pozoru tak czytelnie odmalowana w źródłach historia reakcji pogańskiej. Chłopi, ujmując rzecz w najprostszy sposób, musieli mieć się przeciwko czemu buntować. Jakieś wspólne krzywdy i niedole musiały dotknąć ich tak bardzo, że aż wypowiedzieli posłuszeństwo władcy.

Reklama

Klasyczna interpretacja znów brzmi czytelnie. Lud burzył się, bo zmuszano go do opłacania dziesięciny na rzecz Kościoła, zabraniano praktykowania dawnej religii i zapędzano szaraków do chrztu. Problem w tym, że… żadna z wymienionych „krzywd” nie miała miejsca.

Z nowych badań jasno wynika, że chrystianizacja, tak w Polsce, jak i w krajach sąsiednich, postępowała niezwykle opornie. W całym kraju było nie więcej niż dwadzieścia czy trzydzieści kościołów. Nowa wiara upowszechniała się głównie w naczelnych grodach, w siedzibach władcy, na jego dworze. I nikomu ten stan rzeczy nie przeszkadzał.

Może i Bolesław Chrobry lubił od czasu do czasu popisywać się surowym traktowaniem grzeszników (przybijał ich za moszny do mostów, wybijał im zęby), ale to były działania czysto propagandowe.

W rzeczywistości król nie przykładał szczególnych starań do krzewienia Bożych przykazań wśród chłopów. Na początku XI stulecia wciąż powszechne były tradycyjne pogańskie pochówki. A władca nie miał sił ani nawet chęci potrzebnych, by wyplewić dawne wierzenia.

Dziesięcina, której nie było

Wreszcie rzecz najważniejsza, bo przecież ludzie chętniej walczą o swój majątek niż o efemeryczne ideały. W Polsce Kościół wcale nie ciemiężył ludu. Za panowania Chrobrego i Mieszka II nie pobierano żadnych podatków przeznaczonych ściśle na rzecz instytucji religijnych.

Zresztą, nawet w Europie Zachodniej, gdzie Kościół stanowił jeden z filarów porządku społecznego, dopiero zaczynano myśleć o wprowadzeniu powszechnych i obowiązkowych dziesięcin. Słowem, nie było po co buntować się przeciw chrześcijańskiemu Bogu.

Reklama

Wiara, którą wydumano

Kolejny argument wiąże się z samym charakterem pogańskich wierzeń. Liczne publikacje powielają panteony słowiańskich bóstw czczonych nad Wisłą, a nawet opisują kasty kapłańskie i konkretne rytuały religijne. Wszystkie one opierają się jednak wyłącznie na domysłach, abstrakcyjnych teoriach i porównaniach z innymi religiami.

W rzeczywistości nie istnieją żadne wiarygodne źródła, dowodzące istnienia na obszarze Polski złożonej, zorganizowanej religii w okresie przedchrześcijańskim. Nie wiadomo nic pewnego o istnieniu świątyń pogańskich, a tym bardziej o samym kulcie. Nie są też znane – znów wbrew utartej opinii – imiona bogów czczonych przez pra-Polaków.

99% tego, co wydaje nam się, że wiemy o polskim pogaństwie zrodziło się w głowach historyków, etnologów, religioznawców oraz… współczesnych rodzimowierców.

W świetle potwierdzonego materiału archeologicznego i historycznego wierzenia naszych przodów były proste, pierwotne, oparte na respekcie względem natury i na nieuniknionym poczuciu przemijania. Nie stały w sprzeczności z chrześcijaństwem, a tym bardziej nie stanowiły dla niego konkurencji (więcej na ten temat napiszę w osobnym artykule).

Co naprawdę się zdarzyło?

Pogaństwa nie trzeba było tępić, a chrześcijaństwa – wprowadzać pod groźbą miecza. Te dwa światy przez całe stulecia funkcjonowały obok siebie. I jeśli wziąć pod uwagę, ilu przesądom wciąż ulegamy, to na dobrą sprawę funkcjonują nadal w XXI wieku.

Żadna reakcja pogańska nie wybuchła, bo i nie mogła wybuchnąć. Nie znaczy to jednak, że rocznikarze kłamali. By zrozumieć notatki o prześladowaniu chrześcijan, trzeba wziąć pod uwagę, spod czyjej ręki wyszły.

Reklama

Wszyscy dziejopisarze tej epoki byli jednocześnie księżmi, biskupami albo mnichami. Ludźmi wiary. W oczywisty sposób najbardziej interesowali się krzywdami, jakie ponosił Kościół.

Jeśli tylko zginął ich konfrater, jeśli zniszczono tę czy inną świątynię, dowolny bunt zamieniał się w ich oczach w pogańską rebelię. Gdyby jednak Polskę naprawdę zalała fala religijnej nienawiści, pomordowanych biskupów należałoby wynieść na ołtarze. Kościół tymczasem nie zna ani jednego męczennika 1031 roku.

Jeśli jacyś hierarchowie czy opaci zginęli w tych trudnych miesiącach, to w zwyczajnych zamieszkach. Co tu dużo mówić – jako urzędnicy królewscy i ludzie majętni stawali się naturalnymi ofiarami każdego buntu.

Reakcję pogańską najwyższa pora przemianować na powstanie ludowe. Nie pierwsze, bo do podobnych buntów dochodziło już za panowania Bolesława Chrobrego. I nie ostatnie: bo właśnie seria wewnętrznych rebelii doprowadziła do upadku trzech kolejnych piastowskich władców. Mieszka II, Bezpryma i Kazimierza Odnowiciela.

Przeczytaj również o tym czy polskiemu królowi naprawdę zmiażdżono genitalia?

***

O historii Polski w pierwszych dekadach XI wieku pisałem szeroko swoich książce pod tytułem Damy ze skazą. Kobiety, które dały Polsce koronę. Kupisz ją na przykład w Empiku.

Powyższy tekst to tylko drobny wycinek tematu, całość – i pełne wskazówki bibliograficzne – znajdziesz w książce.

Wybrana bibliografia

1. D. Allen, Myth and Religion in Mircea Eliade, London 2002.
2. W. Filipowiak, Słowiańskie ierzenia pogańskie u ujścia Odry [w:] Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich, red. M. Kwapiński, H. Paner, Gdańsk 1993.
3. Z. Górczak, Bunt Bezpryma jako początek tzw. reakcji pogańskiej [w:] Nihil superfluum esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000.
4. T. Jurek, Losy arcybiskupstwa gnieźnieńskiego w XI wieku [w:] 1000 lat archidiecezji gnieźnieńskiej, red. J. Górny, J. Strzelczyk, Gniezno 2000.
5. G. Labuda, Mieszko II król Polski (1025–1034). Czasy przełomu w dziejach państwa polskiego, Poznań 2008.
6. K. Modzelewski, Chłopi w monarchii wczesnopiastowskiej, Wrocław–Warszawa 1987.
7. S. Moździoch, Czy monarchia pierwszych Piastów była krajem chrześcijańskim? Uwagi archeologa [w:] Dynamika przemian społecznych i religijnych w średniowieczu, red. T. Grabarczyk, T. Nowak, Warszawa 2011.
8. A. Pospieszyńska, Mieszko II a Niemcy, „Roczniki Historyczne”, t. 14 (1938).
9. D.A. Sikorski, Kościół polski w X–XII wieku we władzy monarchy i możnych, „Nasza Przeszłość”, t. 100 (2003).
10. D.A. Sikorski, Kościół w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego, Poznań 2013.

Reklama

11. D.A. Sikorski, O długim trwaniu pewnej teorii. Idea trypartycji u ludów indoeuropejskich Georgesa Dumézila w świetle krytyki, „Slavia Antiqua”, t. 53 (2012).
12. D.A. Sikorski, Od pogańskich sanktuariów do chrześcijańskich kościołów na Słowiańszczyźnie Zachodniej [w:] Sacrum pogańskie – sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środkowej, red. K. Bracha, Cz. Hadamik, Warszawa 2010.
13. D.A. Sikorski, Świątynie pogańskich Słowian – czyli o tym, jak je stworzono, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia”, t. 176.
14. L.P. Słupecki, Problem pogańskich świątyń, „Slavia Antiqua”, t. 35 (1994).
15. L.P. Słupecki, Sanktuaria w świecie natury u Słowian i Germanów. Święte gaje i ich bogowie [w:] Człowiek, sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, red. S. Moździoch, Wrocław 2000.
16. Z. Sułowski, Początki kościoła polskiego [w:] Kościół w Polsce, t. I: Średniowiecze, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966.
17. B. Śliwiński, Bezprym. Pierworodny syn pierwszego króla Polski (986–zima/wiosna 1032), Kraków 2014.
18. P. Urbańczyk, Jak (s)chowano pierwszych polskich chrześcijan [w:] Cmentarzyska. Relacje społeczne i międzykulturowe, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań 2015.
19. S. Urbańczyk, Dawni Słowianie. Wiara i kult, Warszawa 1992.
20. P. Wiszewski, Historyczne refleksje nad chrystianizacją Polski w kontekście funeralnym [w:] Cmentarzyska. Relacje społeczne i międzykulturowe, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań 2015.