W dużym stopniu słuszne jest powiedzenie, że Kazimierz Wielki (panujący od 1333 do 1370 roku) „zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. W jego bowiem czasach nastąpił burzliwy rozwój miast, nasilenie się lokacji, murowanego budownictwa miejskiego, wznoszenia murów miejskich, licznych gotyckich kościołów murowanych. Sam Kazimierz konsekwentnie realizował plan wzmocnienia obronności Polski.
Składnikiem tego programu było zbudowanie kilkudziesięciu zamków obronnych, obwarowanie murami ponad dwudziestu miast z własnych środków (a tym samym ze środków państwowych, wówczas bowiem nie było jeszcze podziału na dochody panującego i dochody państwa) oraz reformy wojskowe.
Reklama
Wojsko
Wydał specjalne statuty wojskowe, regulujące obowiązki militarne rycerstwa (zwanego coraz częściej szlachtą), zanikającej już grupy niższego rycerstwa, włodyków oraz rycerzy „uczynionych z sołtysów i kmieci” i z wójtów miejskich.
Gdy nie było potrzebne pospolite ruszenie tych grup ludności, wystarczało wysłanie pewnej liczby ludzi z dóbr ziemskich. Dawało to około 4 tysięcy żołnierzy, z czego szlachta stanowiła około trzecią część.
Ogólna zdolność bojowa państwa Kazimierza może być szacowana na około 90 tysięcy ludzi. Najwięcej na raz – bo około 20 tysięcy – powołano w 1341 roku przeciw znowu pojawiającym się Tatarom.
Kazimierz Wielki potrafił wciągnąć do obrony kraju, w tym do robót fortyfikacyjnych i innych, całą ludność, nie czyniąc wyjątku dla szlachty. Nie wahał się powoływać pod broń chłopów z dóbr szlacheckich i duchownych oraz brać ich do stale będących w toku różnych robót państwowych. Wiązało się to, rzecz jasna, ze znacznymi obciążeniami finansowymi właścicieli dóbr, jak też obniżaniem ich dochodów.
Reklama
Administracja
Kazimierz nie pozwalał również na uszczuplanie swych dóbr poprzez nadania czy uzurpacje. Silna monarchia zaczęła dawać się szlachcie i możnym we znaki. Kazimierz zrobił wiele dla usprawnienia administracji państwowej oraz podstaw prawnych monarchii i jej społeczeństwa.
Wprowadził system urzędów centralnych przez nadanie urzędnikom krakowskim rangi ogólnopolskiej, znosząc urzędy dzielnicowe. Chcąc wszakże zyskać sobie możnych, pozwalał na przekształcanie się dawnego systemu kasztelańskiego w hierarchię urzędów ziemskich. Miały one coraz bardziej tytularny charakter, zastępując w ten sposób brak w Polsce [hierarchicznych] tytułów szlacheckich.
Skarb
Wszystkie te osiągnięcia nie byłyby możliwe bez wydajnego systemu skarbowego. Kazimierz Wielki stworzył dobrze funkcjonujący, administrowany przez podskarbiego krakowskiego (później koronnego) skarb.
Szły do neigo dochody nie tylko z nieuszczuplanego już nadaniami, lecz odbudowywanego (także poprzez wywłaszczenia) majątku ziemskiego panującego (a więc zarazem państwowego), zarządzanego przez specjalnych starostów, z kopalni soli w Bochni i Wieliczce, z ceł i handlu oraz w mniejszym stopniu z podatku gruntowego, będącego przedłużeniem dawniejszych obciążeń na rzecz państwa, które uszczuplane były przez immunitety.
Reklama
Dochodziły do tego egzekwowane konsekwentnie różne świadczenia osobiste i daniny w naturze.
Prawo i pieniądz
Równolegle z tymi uregulowaniami szły starania o ujednolicenie prawne państwa. W tzw. statutach Kazimierza Wielkiego, odrębnych dla Wielkopolski i dla Małopolski, zostało skodyfikowane (czyli zebrane w jeden zbiór – „kodeks”) prawo.
Dla uniezależnienia miast polskich lokowanych na prawie niemieckim, które rządziły się własnym prawem i po rozstrzygnięcia w trudnych kwestiach udawały się do Niemiec, ustanowiony został na zamku krakowskim sąd najwyższy prawa niemieckiego.
Dbając o rozwój gospodarczy kraju, Kazimierz Wielki zreformował stosunki pieniężne w Polsce. Przejście na system groszowy było powszechne.
Tolerancja
Otworzył kraj dla Żydów, prześladowanych w zachodniej Europie dotkniętej klęską dżumy (tzw. czarnej śmierci) w połowie XIV wieku. Już w 1334 roku wydał przywilej biorący Żydów pod opiekę królewską i zezwalający im na uprawianie działalności gospodarczej, szczególnie handlu.
Wiek wcześniej podobny przywilej wydał dziadek króla Kazimierza, Bolesław Pobożny, książę wielkopolski.
Reklama
Edukacja
Przełomowym wydarzeniem było założenie w 1364 roku uniwersytetu w Krakowie, mającego m.in. kształcić nauczycieli dla wzrastającej liczby szkół parafialnych i na potrzeby państwa. Uczelni nadano charakter świecki. Po uniwersytecie w Pradze, założonym przez Karola IV w 1348 roku, Uniwersytet Krakowski był drugą wyższą uczelnią w środkowej Europie.
Znaczną rolę w założeniu uniwersytetu odegrali doradcy Kazimierza, Jarosław Bogoria Skotnicki i Janusz Suchywilk, wybitni duchowni i politycy.
Za wzór miał służyć uniwersytet w Bolonii, w którym dominowało studium prawa rzymskiego oraz idea silnej monarchii. Dla zapoznania się z tamtejszymi uniwersytetami już w 1351 roku Kazimierz wysłał do Włoch Floriana Mokrskiego.
Uniwersytet tymczasowo znalazł schronienie na Wawelu, lecz natychmiast rozpoczęto budowę gmachu na terenie Kazimierza. Gdy po śmierci króla Kazimierza uniwersytet podupadł, został on odnowiony w 1400 roku dzięki staraniom Jadwigi i Jagiełły.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Jerzego Topolskiego pt. Historia Polski (Wydawnictwo Poznańskie 2022).
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany podstawowej obróbce korektorskiej.
Niezastąpione kompendium dziejów Polski autorstwa wybitnego historyka
