Po tym, jak walna inwazja na Grecję z lat 480-479 p.n.e. nie przyniosła zamierzonych rezultatów, pobici Persowie wycofali się, zmieniając taktykę walki. Odtąd zajęli stanowisko stronniczego obserwatora, żywo zainteresowanego w osłabieniu przeciwnika od wewnątrz. Taką politykę wyczekiwania i dywersji prowadzili podczas ostrego kryzysu, który ogarnął Grecję w latach wojny peloponeskiej (431–404). Z ich pomocą Helladę obrócono w gruzy.
Istotnie, Persja w poważnym stopniu przyczyniła się do politycznej klęski Aten, gdy pod koniec wojny ofiarowała materialną pomoc Sparcie. Flota spartańska, dzięki której w roku 405 Lizander odniósł rozstrzygające zwycięstwo pod Ajgospotamoj, zbudowana została za perskie pieniądze (…).
Reklama
Tak przy pomocy narodowego wroga Spartanie zniszczyli potęgę Ateńczyków i objęli hegemonię w Grecji. Ale nie za darmo: za cenę perskiej pomocy musieli wydać królowi perskiemu greckie miasta w Jonii.
„Nigdy przedtem tak nie było”
Wojna peloponeska zrujnowała całą Grecję. Oto słowa jej historyka, Tukidydesa:
Wojna była długotrwała i tyle cierpień przypadło w udziale Helladzie, ile nigdy przedtem w równie długim okresie. Nigdy bowiem przedtem nie zdobyli i nie zamienili w pustynię tylu miast ani barbarzyńcy, ani sami Grecy walczący przeciw sobie. […]
Nigdy też przedtem nie było takiej fali wysiedleń ani takiego przelewu krwi wskutek działań wojennych i walk domowych. […] niezwykle silne trzęsienia ziemi na dużych obszarach […] wielkie susze i spowodowane przez nie klęski głodowe, a przede wszystkim zaraza, która w poważnym stopniu spustoszyła i częściowo zniszczyła Helladę – wszystko to szło jednocześnie z tą wojną.
Zwycięska Sparta w kryzysie
Szczególnie ucierpiały pokonane Ateny i inne państewka, które wchodziły w skład ateńskiego imperium. Ale i zwycięska Sparta uwikłała się w wielkie trudności wewnętrzne. Przyczyną jej osłabienia był stopniowy rozkład skostniałego ustroju społeczno-politycznego, który nie mógł się przystosować do nowych potrzeb.
Reklama
Liczba członków warstwy rządzącej, Spartiatów, zmniejszyła się wydatnie, nie tylko dlatego, że wyginęli na wojnie: zrujnowane rodziny spartańskie podupadały i traciły dziedziczne nadziały ziemi. Spartiata pozbawiony nadziału powiększał zastępy obywateli nieposiadających pełnych praw, tzw. hipomejonów, którzy łączyli się w grupy i myśleli o obaleniu istniejącego ustroju.
Jeden z takich spisków powstał w roku 399 pod przewodnictwem hipomejona Kinadona. Wszyscy ludzie społecznie upośledzeni – heloci, periojkowie, hipomejonowie – otrzymali rozkaz chwycenia za wszelką dostępną broń, topory, noże, rożny itp., aby wymordować rządzącą elitę i zmienić ustrój spartański. Spisek odkryto i krwawo stłumiono.
„Liczba tych, którzy nic nie mają, przewyższa liczbę posiadających”
Jeżeli napięcia klasowe przybrały na sile w zwycięskiej Sparcie, to cóż mówić o pokonanych – o tych karłowatych państewkach, opartych na niewolnictwie, w których zaczęły się ujawniać coraz bardziej narastające sprzeczności społeczno-ekonomiczne. Wszak jednym z głównych skutków wojny peloponeskiej był znaczny wzrost eksploatacji pracy niewolników, która tym samym osiągała coraz wyższy poziom. Do głosu doszła także warstwa wyzwoleńców, którzy przejmowali w swe ręce handel i przemysł.
Praca niewolników i półniewolników opanowywała wiejską gospodarkę i pozbawiała pracy wolną ludność. Tak więc ze wzrostem wyzysku niewolników szło w parze majątkowe rozwarstwienie masy wolnej ludności w Atenach, w Argos i w innych państwach. Tam spośród wzbogaconych na wojnie dostawców, lichwiarzy, kupców wyłonili się wielcy bogacze, właściciele niewolników, którzy skupywali ziemię i starali się przejąć w swe ręce administrację państwową.
Z drugiej strony w miastach gromadziła się bezmajętna masa obywateli, w dużej mierze złożona ze zrujnowanych gospodarzy rolnych.
„Dawniej nie było obywatela, któremu brakowałoby rzeczy potrzebnych do życia” – powiada mówca Isokrates w zakończeniu Areopagityku – „dzisiaj zaś liczba tych, którzy nic nie mają, przewyższa liczbę posiadających; wtedy nikt nie hańbił miasta żebraniem. Należy mieć wyrozumienie dla biedaków, jeśli wcale nie dbają o sprawy ogółu, tylko myślą nad tym, skąd wziąć środki utrzymania na dzień bieżący”.
Reklama
Pogromy i nadzieje
Te jaskrawe różnice majątkowe były powodem zaostrzonych walk politycznych wewnątrz wielu państw greckich. Warstwy biednych gotowe były wystąpić zbrojnie przeciwko bogaczom i wywołać swego rodzaju przewrót w stosunkach społecznych. Rzucano groźne dla bogaczy hasła wspólnoty majątkowej, podziału ziemi, zniesienia długów.
W roku 392 w Koryncie tłumy ludzi społecznie upośledzonych dokonały pogromu „lepszych”. Podobne powstanie wybuchło w r. 370 w Argos. Były to jednak sprzeczności wewnątrz samego społeczeństwa wolnych. Wynikiem ich mogły być co najwyżej pewne przesunięcia w stanie posiadania ruchomości, niewolników.
Jednocześnie dla wyzutych z majątku obywateli znalazło się inne wyjście z trudnego położenia: najemna służba wojskowa. Każdy obywatel ateński przechodził staranne przysposobienie wojskowe, a grecka sztuka wojenna słynęła na całym świecie.
Zubożali Grecy chętnie więc zgłaszali swe usługi wszędzie, gdzie ich potrzebowano. Grecja stała się głównym dostawcą najemników dla całego świata śródziemnomorskiego. Szczególnie służba najemna u króla perskiego czy jego satrapów pociągała Greków nadzieją szybkiego wzbogacenia się, a osobiste widoki przeplatały się z myślami o politycznej ekspansji na wschód kosztem perskiej monarchii.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment przedmowy do polskiego wydania sławnej Wyprawy Cyrusa autorstwa Ksenofonta. Nowa edycja pierwszego pamiętnika żołnierskiego w dziejach zachodniej cywilizacji właśnie trafiła do sprzedaży (Czytelnik 2021). Do kupienia w księgarni wydawcy.
Pierwsza taka książka w dziejach zachodniej cywilizacji
