Wysiedlenie Polaków ze Lwowa w 1946 roku. Sowieci nie mieli żadnej litości

Polacy ze Lwowa z przerażeniem wspominali, że organizowano na nich polowania… jak na niewolników. Szerzyła się fala samobójstw, tysiące rodzin znosiły tragedie niespotykane nawet za niemieckiej okupacji. Czerwone władze twierdziły, że wyjazd jest dobrowolny. Ale wobec tych, którzy stali na drodze „sowietyzacji” Lwowa nie miały ani krztyny litości.

Rozpoczęta jesienią 1944 roku akcja przesiedlania Polaków z Kresów Wschodnich początkowo toczyła się dość niemrawo. Choć umowa, zawarta 9 września miedzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a radziecką Ukrainą, zakładała, że uda się zakończyć operację do wiosny 1945 roku, szybko trzeba było zrewidować te plany. Dopiero trzeci „ostateczny” termin, wyznaczony na 1 sierpnia 1946 roku, okazał się realny.

„Najdłużej powstrzymywała się od wyjazdu część Polaków ze Lwowa” – opowiada historyk Jan Czerniakiewicz. Nic dziwnego. Miasto było największym skupiskiem Polaków na Ukrainie Zachodniej – mieszkało ich tam ponad 100 tysięcy. I nie mogli uwierzyć, że „ich miasto” znajdzie się poza granicami powojennej Polski.

Co więcej, jak przekonuje Grzegorz Mazur, również historyk i badacz stosunków polsko-ukraińskich, część z nich uważała pozostanie na miejscu wręcz za swój patriotyczny obowiązek:

Nadzieje te [że Lwów czy Wilno pozostaną w Polsce – przyp. red.] podsycała propaganda rządu polskiego na uchodźstwie i jego ekspozytur krajowych oraz popierających go organizacji polskiego podziemia, nawołująca, by nie ulegać apelom czynników komunistycznych i nie wyjeżdżać na zachód, bo to osłabi polskie prawa do Kresów.

Te wezwania do trwania na miejscu, do obrony polskości, nie tylko trafiały do uczuć patriotycznych, ale silnie korespondowały z naturalną skłonnością do pozostawania „na swoim”. W pierwszych miesiącach przesiedleń opór ludności polskiej wobec nich był wyraźny i masowy.

Reklama

Jak nie po dobroci…

Komunistyczne władze Ukrainy bardzo szybko postanowiły jednak wybić Polakom z głowy ich niechęć do wyjazdu. Pisze o tym szeroko Tomasz Stańczyk w książce „Ostatnie lata polskiego Lwowa”:

Jesienią 1944 roku Chruszczow [wówczas pierwszy sekretarz Komunistycznej Partii Ukrainy – przyp. AW] poinformował Stalina o zamiarze wyrugowaniu języka polskiego z wyższych uczelni i szkół średnich Lwowa oraz o zakazie tworzenia polskich placówek edukacyjnych, co miało zniechęcić Polaków do pozostawania w mieście. Nie poprzestano zresztą na działaniach administracyjnych.

Poważnym ciosem były masowe aresztowania Polaków na początku stycznia 1945 roku, kiedy to wśród zatrzymanych znaleźli się pracownicy wyższych uczelni, kadra techniczna, księża. Uwięziono co najmniej kilkaset osób, a liczba ta mogła być nawet kilka razy wyższa.

Tych, których nie zatrzymano, usiłowano zastraszyć. „Miały miejsce pogróżki ze strony lokalnych funkcjonariuszy, że jeśli Polacy nie zdecydują się na wyjazd na zachód, to pojadą na wschód, a pamięć o deportacjach lat 1939-41 czyniła ten argument niezwykle skutecznym” – wyjaśnia Mazur. „Równolegle z rejestracją do wyjazdu trwała przymusowa wysyłka w głąb ZSRR, m.in. do kopalni Donbasu” – wtóruje mu historyk Jerzy Kochanowski.

Robiono też wszystko, by uprzykrzyć lub wręcz uniemożliwić polskim mieszkańcom dalsze życie we Lwowie. Likwidacja polskiej oświaty była tylko wierzchołkiem góry lodowej. Polaków zwalniano z pracy, a w ostateczności nawet… wyrzucano z mieszkań. Jak w książce „Ostatnie lata polskiego Lwowa” opowiada Tomasz Stańczyk:

Jedną z metod presji na Polaków było pozbawianie ich dachu nad głową. Na mieszkania wystawiano przydziały dla nowych lokatorów i wyrzucano na bruk całe rodziny, jeżeli same nie zdecydowały się opuścić domu w ciągu 48 godzin. Polacy nie mogli nawet zabierać ze sobą mebli, które padały łupem nowych mieszkańców.

Ofiarą prześladowań padli też lokalni przedstawiciele Kościoła katolickiego, podejrzewani o utwierdzanie Polaków w postanowieniu trwania we Lwowie. Eugeniusz Baziak, lwowski arcybiskup, został wyrzucony ze swojej rezydencji i nękało go NKWD. W końcu, po Wielkanocy 1946 roku, wyjechał z miasta.

„Trzeba iść i pakować się”

Im bardziej przeciągała się akcja przesiedleńcza, tym bardziej zwiększał się wywierany przez władze nacisk. Uciekano się nieraz wręcz do maskarady, byle tylko nastraszyć polską ludność. Wykorzystano przy tym wspomnienie rzezi wołyńskiej. Tak o sytuacji Polaków opowiadała dyrektorka szkoły średniej w Rokitnie, Stefania Kubrynowicz:

Rosjanie nienawidzą Polaków. Żołnierze przebierają się w mundury bandytów [banderowców – przyp. red.], chodzą po polskich wsiach i proponują Polakom, by wyjeżdżali do Polski, a tym, którzy nie chcą wyjeżdżać – grożą śmiercią. Gdyby nie Anglia z Ameryką, Sowieci by Polaków zjedli.

Także we Lwowie trwała prawdziwa nagonka. Przybrała ona na sile wiosną 1946 roku, gdy miasto odwiedził Nikita Chruszczow. Na wieść, że aż 40 tysięcy Polaków nie zdecydowało się jeszcze na wyjazd, wpadł w szał.

Odtąd żaden z polskich mieszkańców metropolii nie czuł się bezpiecznie. W każdej chwili mógł zostać zwolniony lub przeniesiony daleko od miasta. Niektórym grożono, że otrzymają zakaz przebywania we Lwowie; innym mówiono, że ich dowody tożsamości zostaną odebrane. Jak zapisał w maju 1946 roku jeden z niechętnych wyjazdowi lwowiaków, Ryszard Gansiniec:

Robią na nas nagonki jak niegdyś organizowano łowy na niewolników (…). Jeżeli ma być transport, a do kontyngentu nie wystarcza dobrowolnych, to milicja z placów i ulic ściąga ludziom paszporty i oznajmia, że mają je odebrać w komisji ewakuacyjnej.

Tam się dowiadują, że zostali zarejestrowani na dobrowolny wyjazd i mają natychmiast odebrać kartki ewakuacyjne. Protesty, przeklinania – wszystko na nic. Trzeba iść i pakować się. Dość często słyszy się, że ludzie w związku z wyjazdem odbierają sobie życie.

Reklama

Droga na zachód

„Po wysiedleniach pozostało we Lwowie co najmniej 10 tysięcy Polaków” – szacuje Tomasz Stańczyk w książce „Ostatnie lata polskiego Lwowa”. Mimo to nie ma wątpliwości, że akcja przesiedleńcza zakończyła się niemal zupełnym „sukcesem”. Z miasta wyjechało ponad 90% polskich mieszkańców. Z całego obwodu lwowskiego wysiedlono aż 85 235 rodzin, łącznie 218 711 osób.

Dla tych, którzy wyjechali, nie był to zresztą koniec koszmaru. Czekała ich uciążliwa podróż, w warunkach urągających często ludzkiej godności, wielotygodniowe oczekiwanie i – u celu – trudna integracja. Ale to już inna historia.

Poznaj nieodparty urok przedwojennego Lwowa dzięki książce Sławomira Kopra i Tomasza Stańczyka. Niezdecydowany? Możesz przeczytać świetny fragment tej publikacji TUTAJ.

Polecamy

Bibliografia:

1. Jerzy Kochanowski, Jak odbywało się przesiedlenie ludności polskiej, „Polityka. Pomocnik historyczny” 13.09.2016.
2. Grzegorz Mazur, Problemy przesiedlenia Polaków z Ukrainy i Ukraińców z Polski w latach 1945-1946, [w:] Polska-Ukraina. Trudne pytania, red. Romuald Niedzielko, Ośrodek Karta 2001.
3. Wołodymyr Serhijczuk, Problemy przesiedlenia Ukraińców z Polski i Polaków z Ukrainy w latach 1944-1946, [w:] Polska-Ukraina. Trudne pytania, red. Romuald Niedzielko, Ośrodek Karta 2001.
4. Sławomir Koper, Tomasz Stańczyk, Ostatnie lata polskiego Lwowa, Wydawnictwo Fronda 2019.

Ilustracja tytułowa: Lwów w 1944 roku (domena publiczna).