Relacje z Wielkim Księstwem Moskiewskim, a następnie Rosją w tak wielkim stopniu zaciążyły na dziejach Polski, że z perspektywy czasu wydają się problemem wręcz odwiecznym. Niesłusznie. Państwo polskie weszło w kontakt z Moskwą dopiero w kilkaset lat po swoim powstaniu. Jak do tego doszło? I jaki wpływ na utworzenie Rzeczpospolitej Obojga Narodów mieli Moskale?
Dopiero zawarcie unii z Wielkim Księstwem Litewskim u schyłku XIV wieku sprawiło, że Polska weszła w bezpośredni kontakt z nowym konkurentem. Między Wilnem a Moskwą już wcześniej toczyła się gra o najwyższą stawkę: podporządkowanie ziem ruskich. Teraz do fundamentalnego sporu dołączył też Kraków.
Reklama
Uderzenie wyprzedzające. Litewskie wyprawy pod Moskwę i przegapiona okazja
Litewscy książęta, jakby przeczuwając, że zagrożenie będzie tylko rosnąć, próbowali zawczasu wyeliminować przeciwnika. Pod Moskwę trzykrotnie wyprawiał się Olgierd, ojciec Jagiełły. Plany ekspansji w tym kierunku snuł też Witold, stryjeczny brat wspomnianego króla.
Wyjątkowo dogodny moment do działania trafił się w latach 1425–1453, gdy wewnętrzne walki targały Wielkim Księstwem Moskiewskim. Tę okazję Giedyminowicze – i polska gałąź rodziny, nazywana Jagiellonami – jednak przegapili. Potem było już za późno.
Spór o zwierzchność nad ziemiami ruskimi
W 1485 roku wielki książę Iwan III zajął Twer, stolicę ostatniego niezależnego ruskiego księstwa, a ledwie dwa lata później sięgnął po ziemie formalnie kontrolowane przez Wielkie Księstwo Litewskie.
Wtedy też finalnego kształtu nabrała moskiewska (później rosyjska) doktryna polityczna. Można ją zamknąć w jednym zdaniu: do nas mają należeć ziemie ruskie.
Reklama
Początkowo chodziło o obszary podporządkowane Litwie; car Iwan IV Groźny w roku 1563 roku upomniał się jednak także o polskie włości – Przemyśl, Chełm, Brześć.
Powstrzymać marsz na zachód. Ekspansja Moskwy a unia lubelska 1569 roku
W przybierających na sile zmaganiach militarnych na wschodzie to strona moskiewska odnosiła więcej sukcesów. Zwycięstwo wojsk polsko-litewskich pod Orszą w 1514 roku, tak bardzo fetowane, należało do wyjątków.
Dla Litwy celem nie była nie ekspansja na wschód – planowano przede wszystkim powstrzymanie moskiewskiego marszu na zachód. I to właśnie był jeden z głównych powodów, dla których elity Wielkiego Księstwa opowiadały się za zacieśnieniem więzi z Polską.
Gdyby nie strach przed aspiracjami Moskwy, Litwini raczej nie daliby się zmusić do realnej unii lubelskiej z 1569 roku – i tak ogromnie kontrowersyjnej i poprzedzonej siłowym przekazaniem województw ruskich pod zwierzchność Korony.
****
Powyższy tekst przygotowałem na potrzeby książki Chwile przełomu (Bellona 2021). To wspólna praca autorstwa publicystów portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca kluczowe punkty zwrotne w dziejach Polski.
Nasi najlepsi publicyści o wydarzeniach, które zmieniły dzieje Polski
Wybrana bibliografia
- Grala H., Rzeczpospolita wobec pretensji Moskwy/Rosji do ziem ruskich, [w:] O ziemię naszą, nie waszą. Ideowe aspekty procesów narodowotwórczych w Europie Środkowej i Wschodniej, red. Ł. Adamski, Warszawa 2017.
- Morys-Twarowski M., Polskie imperium, Kraków 2016.
1 komentarz