Powstanie wielkopolskie wybuchło bez planu, w przypływie emocji. Jakim cudem udało się pokonać Niemców?

W pierwszych miesiącach niepodległości Polacy toczyli walki na niemal wszystkich granicach. Konflikt na rubieży zachodniej miał jednak charakter wyjątkowy. Ochotnicy z Wielkopolski przystąpili do konfrontacji z przegranym, ale mocarstwem – Niemcami. Nie dawano im większych szans na zwycięstwo.

W pierwszych dniach grudnia 1918 roku świeżo powołany, polski Sejm Dzielnicowy w Poznaniu zdecydował o utworzeniu w każdej wielkopolskiej miejscowości Straży Ludowej. Siły samoobrony bardzo szybko stały się nieodzowne.

Reklama

Dziesiątki tysięcy powstańców, ponad dwa tysiące ofiar

26 grudnia do stolicy regionu przyjechał Ignacy Paderewski: sławny artysta i niezwykle wpływowy agitator sprawy polskiej w Ameryce, już wtedy przez wielu widziany w roli przyszłego przywódcy kraju. Jak podkreślał chociażby profesor Bogusław Polak, jego wizyta „zaostrzyła nastroje antyniemieckie, doprowadzając do wybuchu powstania”.

Do 6 stycznia 1919 roku Polacy opanowali miasto. Stopniowo walki ogarnęły też resztę Wielkopolski. W połowie miesiąca oddziały powstańcze liczyły już około 14 000 żołnierzy, pod koniec – 27 600. Powstanie potrwało do połowy lutego.

Znawca historii zrywu, profesor Bogusław Polak, szacował, że w walkach zginęło około 850 polskich żołnierzy. Wydana w 2008 roku szczegółowa Lista strat powstania wielkopolskiego zawiera znacznie więcej nazwisk. Wymieniono w niej 2256 osób, ale są to też powstańcy, który zmarli z przyczyny chorób lub w niewoli, zginęli w wypadkach, zaginęli.

Idealny moment do działania

„Jak się słusznie podkreśla, zryw ludności Wielkopolski był pierwszym zwycięskim powstaniem zbrojnym” – komentował profesor Marian Leczyk.

Reklama

Z kolei Tadeusz Jędruszczak zaznaczał – w publikacji wydanej na początku lat 80. XX wieku – że sukces powstańców był możliwy dzięki szalejącej właśnie nad Sprewą rewolucji. Historyk w mundurze pułkownika, długo związany z Wojskową Akademią Polityczną, wszędzie dopatrywał się wpływów rewolucyjnych. W tym konkretnym przypadku miał jednak rację.

Wielkopolski zryw nastąpił w momencie największego osłabienia Niemiec i politycznego chaosu, uniemożliwiającego zwartą, skuteczną reakcję.

Interwencja Ententy

Kiedy z końcem zimy sytuacja w Berlinie zaczęła się normować, polscy powstańcy kontrolowali już niemal całą Prowincję Poznańską. Zaskakująco stanowcze wsparcie dla ich wysiłków nadeszło ze strony Ententy.

W lutym 1919 roku zwycięskie mocarstwa negocjowały z Niemcami warunki przedłużenia rozejmu. Marszałek Francji Ferdinand Foch postawił wówczas ultimatum: spokój miał być podtrzymany tylko, jeśli Niemcy zaakceptują przebieg frontu w Wielkopolsce i odwołają ofensywę przeciwko Polakom.

Reklama

Linia walk stała się linią demarkacyjną, mającą obowiązywać do czasu, aż zostanie podpisany układ pokojowy regulujący także tę kwestię.

Wielkie obawy i traktat wersalski

Tak długo, jak trwały pertraktacje, w Polsce poważnie obawiano się nawet bezprawnej i sprzecznej ze zobowiązaniami niemieckiej ofensywy, która – podobnie jak wcześniej powstanie wielkopolskie – postawiłaby Ententę przed faktami dokonanymi.

Do wznowienia działań zbrojnych jednak nie doszło, a 28 czerwca 1919 roku łącznie 27 państw „sprzymierzonych i skojarzonych” podpisało „traktat pokoju” z pokonanymi Niemcami.

Tak zwany traktat wersalski regulował przebieg wszystkich granic państwa niemieckiego. W Wielkopolsce wyznaczono linię nawet nieco korzystniejszą dla Polaków od wcześniejszej linii frontu. Rzeczpospolita otrzymała też Pomorze Nadwiślańskie, choć z bardzo ograniczonym dostępem do Bałtyku.

****

Powyższy tekst przygotowałem na potrzeby książki Przedwojenna Polska w liczbach (Bellona 2020). To wspólna publikacja autorstwa członków zespołu portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca jak naprawdę wyglądało życie w II RP.

Wybrana bibliografia

1. Leczyk M., Oblicze społeczno-polityczne Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1988.
2. Łossowski P., Zbrojny czyn ludu Wielkopolski, Warszawa 1970.
3. Olszewski W., Jastrząb Łukasz, Lista strat powstania wielkopolskiego od 27.12.1918 r. do 8.03.1920 r., Koszalin 2008.
4. Polak B., Czyn zbrojny powstania wielkopolskiego 1918–1919, Koszalin 1984.
5. Polak B., Powstanie wielkopolskie [w:] Encyklopedia historii Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1999.
6. Rezler M., Powstanie wielkopolskie 1918–1919, Poznań 2016.
7. Wrzosek M., Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918–1921, Warszawa 1992.

Prawda o życiu naszych pradziadków