Stanisław August Poniatowski został wypromowany przez dążącą do reform społeczno-ustrojowych Familię Czartoryskich. Na polski tron wyniesiono go jednak dzięki rosyjskim bagnetom. Młody monarcha, panujący od 1764 roku, doskonale wiedział, że wszystko zawdzięcza Petersburgowi oraz osobiście imperatorowej Katarzynie II.
Przystępując do przebudowy państwa Poniatowski nie zamierzał formować własnego obozu w oparciu o szlachtę. Przy daleko posuniętym sklientelizowaniu stanu szlacheckiego nie miał żadnych szans na stworzenie ugrupowania niezależnego od już istniejących: Familii oraz partii republikańskiej. Partię królewską organizował więc bazując na potędze rosyjskiej.
Reklama
Król rozumiał, że bez zgody Katarzyny II nad Wisłą nie będzie się dało przeprowadzić żadnych zmian. Ingerencje w obowiązujący system należało więc prowadzić w sposób cieszący się poparciem potężnej władczyni.
Spóźnione próby reform
Reformy Stanisława Augusta z lat 1764–1768 szły w kierunku unowocześnienie państwa i wzmocnienia władzy królewskiej. Już sejm konwokacyjny z 1764 roku zniósł przywileje celne dla szlachty, wprowadzając cło generalne, czyli podatek obowiązujący wszystkich. Ustanowiono też Komisje Skarbowe, by rozwijać handel.
Król wprowadził nowy system menniczy. Było to konieczne dla ustabilizowania sytuacji fiskalnej w Polsce. Brak wojska na granicy oraz rozwiniętych służb celnych powodował, że Fryderyk II zalewał rynek Rzeczpospolitej psutą monetą.
Przyjmuje się, że Prusy wyciągnęły w ten sposób z „rynku warszawskiego” (a więc z Rzeczpospolitej) 25 milionów talarów, a straty polskiej gospodarki sięgały astronomicznej sumy ponad 500 milionów ówczesnych złotych. Ustanawiając mennicę w Warszawie Poniatowski podjął próbę zmiany niekorzystnej sytuacji monetarnej Polski.
Reklama
Monarcha przystąpił również do reform żup krakowskich i założył kompanię Manufaktur Wełnianych. Celem była przebudowa gospodarki, ale też obowiązującego ustroju.
Rosyjska protekcja
Skala reform, które zrywały z głęboko zakorzenionymi zasadami demokracji szlacheckiej, była dla oligarchii magnackiej i sklientelizowanej szlachty nie do zaakceptowania. Poniatowskiego rychło porzuciła nawet Familia, z której się wywodził.
Stanisław August nie miał wyjścia – teraz mógł się opierać już tylko na Rosji. 24 lutego 1768 roku zawarł traktat o wieczystej przyjaźni, mocą którego Katarzyna II gwarantowała nienaruszalność granic i ustroju wewnętrznego. Rosja stawała się formalnym protektorem Rzeczpospolitej.
Działania króla, prowadzące do jawnej kurateli sąsiedniego mocarstwa, doprowadziły do wybuchu niezadowolenia wśród szlachty. Skutkiem było zawiązanie 66 lokalnych konfederacji z obszarów Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Konfederacja barska
Zbrojne wystąpienie poddanych określono ogólną nazwą konfederacji barskiej. Była ona skierowana przeciw różnowiercom, imperatorowej Rosji Katarzynie II i uległemu jej królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu.
Skala powstania niewątpliwie zaskoczyła carycę. Konfederacja barska militarnie nie miała jednak szans. Dysproporcja sił pomiędzy Rosją, a uczestnikami zrywu była olbrzymia. Co więcej wojska carskie mogły liczyć na wsparcie oddziałów królewskich. Mimo to walki trwały od 1768 aż do 1772 roku.
Reklama
W Petersburgu nie oczekiwano tak wielkiej zawziętości przeciwnika. Rzeczpospolita poniosła trudne do oszacowania, ale bardzo bolesne straty materialne. Nie wiadomo ilu Polaków zginęło, a ilu znalazło się na Syberii.
Poniatowski w mowie sejmowej z 1776 roku oszacował, że straty ludzkie sięgnęły 60 000 osób. Rosyjski poseł nadzwyczajny nad Wisłą Nikołaj Repnin wyliczył z kolei, że na Sybir wysłano 14 000 konfederatów.
Kulisy pierwszego rozbioru Polski
Powstanie miało bezpośredni wpływ na decyzję o pierwszym rozbiorze Rzeczpospolitej. Do uszczuplenia terytorium sąsiedniego państwa parł władca Prus Fryderyk II. Z kolei rządzący Austrią Józef II Habsburg już w 1769 roku zajął starostwo spiskie. W 1770 roku nastąpił zabór kolejnych starostw: czorsztyńskiego, nowotarskiego i sądeckiego.
Berlin i Wiedeń dążyły do ekspansji terytorialnej kosztem Rzeczpospolitej. Ale to Rosja zdecydowała o rozbiorze w 1772 roku. Katarzyna II zrezygnowała z rosyjskiego protektoratu nad całą Rzeczpospolitą, gdyż koncepcja ta i rola Stanisław Augusta zdewaluowały się.
Caryca, wcześniej dążąca do zachowania Polski w jednym kawałku, ale pod swoją wyłączną kontrolą, uznała Poniatowskiego za bardzo słabego władcę, niezdolnego do utrzymania w ryzach państwa, ścierających się w nim frakcji magnackich i braci szlacheckiej.
Nowoczesny rząd pod butem carycy
Rozbiór okazał się wstrząsem dla szlachty. Wciąż bardzo silne było przywiązanie do idei złotej wolności. Wśród młodszego pokolenia rosło też jednak poczucie, że reformy są konieczne.
Na sejmie rozbiorowym, pod naciskiem Katarzyny II, zdecydowano o utworzeniu Rady Nieustającej, która miała ograniczyć władzę magnatów i króla. Był to nowoczesny organ rządowy, obmyślany tak, by mógł dokonać odpowiednich przemian w administracji i wspomóc rozwój gospodarczy. Ponieważ jednak Rada Nieustająca znajdowała się pod kontrolą Rosji, w kraju darzoną ją nienawiścią.
Stanisław August po pierwszym rozbiorze był nawet bardziej osamotniony niż wcześniej. Nie miał wsparcia głównych sił politycznych, rodów magnackich, sklientelizowanej szlachty. Ograniczono jego pole manewru, skupił się więc odtąd na obszarach takich, jak edukacja czy kultura.
Przeczytaj również o tym czy to Jagiellonowie doprowadzili do upadku Polski?
Reklama
****
Powyższy tekst przygotowałam na potrzeby książki Chwile przełomu (Bellona 2021). To wspólna publikacja autorstwa publicystów portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca kluczowe punkty zwrotne w dziejach Polski.
Nasi najlepsi publicyści o wydarzeniach, które zmieniły dzieje Polski
Bibliografia
- Bogucka M., Dawna Polska. Narodziny, rozkwit, upadek, Warszawa 1973.
- Korzon T., Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764–1794), t. 1, Warszawa 1897.
- Maciszewski J., Szlachta polska i jej państwo, Warszawa 1969.
- Rybański R., Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kraków 1937.
- Serczyk W., Katarzyna II, Wrocław 1989.
- Wyczański A., Polska Rzeczą Pospolitą szlachecką, Warszawa 1991.
- Zamoyski A., Ostatni król Polski, Warszawa 1994.
4 komentarze