Sytuacja Polski zmieniła się radykalnie w roku 1370, wraz ze śmiercią ostatniego monarchy z rodzimej dynastii, Kazimierza Wielkiego. Już u schyłku średniowiecza – nie zaś, jak zwykło się powtarzać, po roku 1572 – tron polski stał się elekcyjny. Z monarchii stanowej Królestwo Polskie przekształciło się zaś w państwo tylko jednego stanu: szlachty.
Inaczej niż w zachodniej Europie i na Rusi, w Polsce członkowie elity – wszyscy dziedziczni posiadacze ziemi na prawie rycerskim, na podstawie przywilejów immunitetowych – tworzyli jeden stan szlachecki obejmujący zarówno możnowładców, jak i ogół panów herbowych.
Reklama
Z kolei mieszczaństwo, zyskujące na znaczeniu w krajach ościennych, nad Wisłą nie posiadało w epoce piastowskiej przywilejów ogólnych, które zabezpieczałyby jego pozycję polityczną. Jego udział w życiu publicznym był więc zagrożony.
Polityka przywilejów
Czynniki te ułatwiły i przyspieszyły zmiany postępujące od czasów Ludwika Andegaweńskiego (1370–1382). Król, jednocześnie rządzący Węgrami, pragnął zapewnić przejście krakowskiego tronu po jego śmierci w ręce jednej z córek – nie miał bowiem synów. Dla realizacji celu zaczął uposażać rycerstwo w przywileje.
Tę samą drogę postępowania wybrał Władysław II Jagiełło (1386–1433). On, doczekawszy się męskich potomków dopiero u schyłku życia, tym chętniej szafował przywilejami, byle zapewnić chłopcom – Władysławowi oraz Kazimierzowi – koronę.
Za panowania Jagiełły doszło do wyraźnego wyniesienia stanu rycerskiego ponad inne warstwy – mieszczaństwo i chłopów. Potomkowie Jagiełły wydawali kolejne, coraz szersze przywileje na rzecz szlachty, ugruntowując tym samym nowy porządek rzeczy. XV stulecie uchodzi tradycyjnie za złoty wiek naszej historii. W rzeczywistości jednak to właśnie wtedy zapoczątkowano procesy, które doprowadziły do upadku państwa polskiego.
Tylko pozornie złoty wiek
Przywileje stanowe uczyniły z rycerstwa naród polityczny – jedyną warstwę uprawnioną do sprawowania władzy. Dla dynastycznej korzyści i nie zważając na konsekwencje, Jagiellonowie zgodzili się podporządkować resztę społeczeństwa szlachcie. Ustępstwa kolejnych członków rodu panującego sprawiły, że pierwszy stan nie tylko ugruntował swoją kontrolę polityczną, ale też zawłaszczył prawa gospodarcze mieszczaństwa i wyeliminował wolność chłopów, wtłaczając ich w karby feudalnej gospodarki.
Państwo polskie straciło szansę na rozwój nowoczesnej gospodarki, opartej na zdrowych fundamentach, jakie funkcjonowały jeszcze w XIV wieku. Za panowania ostatnich Piastów pozycja chłopów i mieszczan w Królestwie Polskim była porównywalna do tej, jaką stany te cieszyły się w Europie Zachodniej. W XV wieku, w wyniku działań Jagiełły i jego następców, między chłopstwem polskim a zachodnioeuropejskim powstała przepaść.
Reklama
Przywileje dały bazę dla gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, opartej na wyzysku i ubezwłasnowolnieniu chłopstwa. Dominacja ekonomiczna szlachty znalazła wyraz we wprowadzeniu taks wojewodzińskich. Od 1423 roku ceny produktów miejskich były ustalane przez wojewodę, wywodzącego się ze stanu rządzącego. Jednocześnie ograniczano prawo chłopów do opuszczania wsi i zaostrzano kary grożące tym, którzy i tak się na to ośmielili.
Chłop mógł porzucić wieś i przenieść się w inne miejsce dopiero po uregulowaniu wszystkich powinności względem właściciela ziemskiego. I tę furtkę stopniowo jednak zamykano. W 1496 roku sejm postanowił „na wieczne czasy”, że w ciągu każdego roku wieś może opuścić tylko jeden jej mieszkaniec.
Nietykalny naród szlachecki
Szlachta uzyskała przywilej, który zabraniał nakładania na nią nowych podatków, a także ceł na towary wytwarzane w dobrach ziemskich. Wywalczyła też, by mieszczanom całkowicie zabroniono kupowania ziemi.
Pozycja narodu szlacheckiego rosła i jeszcze przed końcem XV wieku stała się nienaruszalna, dzięki przyznaniu mu wolności sądowej. Szlachcice stali się nietykalni osobiście. Także ich majątki nie mogły podlegać zaborowi bez wyroku sądu. Wreszcie: w państwie nie wolno było stanowić nowych praw bez zgody sejmików szlacheckich.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Jagiellonowie, jako władcy Polski, zrzekli się sądzenia sporów między posesjonatami z narodu szlacheckiego, tak świeckimi, jak i duchownymi, a ich poddanymi. Nastąpiło ograniczenie praw sądów miejskich w przypadkach gdy sprawcami byli szlachcice.
Wszystkie urzędy, zarówno ziemskie, jak i centralne, zostały obsadzone przez szlachtę. Zarazem wprowadzono zakaz usuwania członków tego stanu z urzędów przez króla, co prowadziło do pełnej bezkarności. Wyłącznie szlachcice decydowali o prawach obowiązujących w państwie, o kierunku polityki, o losie reszty społeczeństwa.
Reklama
Nowy suweren
Na przełomie XV i XVI wieku ostatecznie ukształtował się nowy ustrój państwa. Od 1505 roku jego podstawę stanowił sejm walny, czyli zgromadzenie króla, senatu i izby poselskiej. Sejm stał się suwerenem. Dla uchwalenia ustaw potrzebna była zgoda króla, senatu, ale także posłów. W gronie tych ostatnich byli, rzecz jasna, wyłącznie szlachcice.
Szlachta dążyła do utrzymania pełnej kontroli nad państwem między innymi za sprawą anachronicznego systemu wojowania – opartego nie na regularnej armii bądź siłach najemnych, ale na pospolitym ruszeniu. Już w wieku XV, a tym bardziej XVI, był to system nieefektywny i wychodzący w Europie z użycia.
Szlachta nie godziła się jednak na reformę podatków, konieczną, by zorganizować stałe, dobrze wyszkolone i wyposażane oddziały. Obawiała się, że władca dysponujący armią niezależną od bieżących żądań i zachcianek sejmików będzie mógł podważyć utrwalony system rządów i złotą wolność szlachecką. Wolność, która oznaczała anarchię państwa i samowładzę jednego stanu. I której ostatecznym skutkiem były rozbiory.
Akceptowana słabość
Naród szlachecki akceptował słabość państwa. Brak wojska na granicach, permanentne najazdy ord tatarskich, niewydolność władzy centralnej, ogromne straty materialne oraz ludzkie, jakie ponosiła cała ludność kresów…
Wszystko to było dla zwolenników złotej wolności do przyjęcia. Ogół szlachty nie dopuszczał natomiast do wzmocnienia władzy królewskiej i do jakichkolwiek przemian, które mogłyby unowocześnić Rzeczpospolitą.
W szeregach narodu politycznego narastała fobia, w myśl której reformy, zwiększenie podatków, likwidacja przywilejów, rozbudowanie komputu armii były przejawami absolutyzmu. Postępującą anarchizację stosunków politycznych usiłowali powstrzymać Zygmunt II August, Zygmunt III Waza, Jan II Kazimierz. Szlachta konsekwentnie utrącała jednak próby naprawy kraju.
Sarmacka fobia stała się spoiwem niejednorodnego stanu szlacheckiego. Przedstawiciele elit z różnych regionów, mający często sprzeczne aspiracje i interesy, w kwestii obrony przed spodziewanym na każdym kroku zamachem na złotą wolność byli zgodni. Ich zacietrzewienie i przekonanie o wprost zbrodniczych zakusach dworu królewskiego stawało się tym silniejsze, im bardziej postępował upadek Rzeczypospolitej.
Jednocześnie rosło szlacheckie poczucie wyższości, dziejowej misji. Sarmaci nie zważali na interes kraju, a tym bardziej innych warstw, które traktowali jako gorsze, a nawet obce im pochodzeniem i kulturą. Mieszczan pogardliwie nazywano „łokciami”, chłopów – „chamami”. Liczył się tylko interes szlachecki.
Reklama
****
Powyższy tekst powstał na potrzeby książki Chwile przełomu (Bellona 2021). To wspólna praca autorstwa publicystów portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca kluczowe punkty zwrotne w dziejach Polski.
Nasi najlepsi publicyści o wydarzeniach, które zmieniły dzieje Polski
Dowiedz się więcej
- Bogucka M., Dawna Polska. Narodziny, rozkwit, upadek, Warszawa 1973.
- Bogucka M., Handel bałtycki a bilans handlowy Polski w pierwszej połowie XVII wieku, Przegląd Historyczny, t. 59 (1968).
- Cynarski S., Zygmunt August, Wrocław 1997.
- Krzyżaniakowa J., Ochmański J., Władysław II Jagiełło, Wrocław i in. 1990.
- Maciszewski J., Szlachta polska i jej państwo, Warszawa 1969.
- Samsonowicz H., European economic zones In the Middle Ages and early modern times. An attempt to make a comparative analysis [in:] East–central Europe’s position within Europe. Between east and west, Kłoczowski J. (ed.), Lublin 2004.
- Wyczański A., Polska Rzeczą Pospolitą szlachecką, Warszawa 1991.
8 komentarzy