Świetny znawca czasów napoleońskich profesor Rafał Kowalczyk nie ma najmniejszych wątpliwości co do tego, że Napoleon nie wyzwolił Polski, lecz podbił ją na własnych warunkach. Zamiast odrodzonej Rzeczpospolitej nad Wisła powstało Księstwo Warszawskie: państwo satelickie ściśle podporządkowane interesom Francji.
Napoleon nie mógł pozwolić, by ustrój Księstwa Warszawskiego wyróżniał się na tle innych podporządkowanych mu krajów. Cesarz Francuzów tym bardziej nie zgadzał się, by tworząc ramy nowej, polskiej państwowości czerpano z tradycji konstytucji 3 maja, która w znacznej mierze utrzymywała stosunki feudalne.
Reklama
Pod wpływem rewolucji francuskiej Europa zmieniła się nieodwracalnie. Przeobrażenia kapitalistyczne, wpływ burżuazji, zasady równości i wolności zrywały z feudalizmem i kreowały nowy obraz państwa.
Konstytucja Księstwa Warszawskiego była wzorowana na ustroju Cesarstwa Francuskiego. Napoleon nadał ją osobiście w Dreźnie 22 lipca 1807 roku. Był to wymowny symbol statusu kraju, stanowiącego satelitę, ściśle podporządkowanego interesom Paryża.
Na folwarku bez zmian
Przyjęte rozwiązania prawne brały pod uwagę pewne kompromisy. Napoleon zdawał sobie sprawę z tego, że nie można wprowadzić systemu kapitalistycznego na siłę, w państwie, gdzie przemożną rolę odgrywają szlachta i arystokracja, czerpiąca korzyści z dotychczasowych rozwiązań.
W rezultacie choć konstytucja głosiła zasadę równości wobec prawa, to gwarantowała przewagę właścicieli ziemskich. Znosiła poddaństwo chłopów, zapewniając im wolność osobistą, ale utrzymywała pańszczyznę.
Reklama
Kilka miesięcy później, w tak zwanym dekrecie grudniowym z 21 grudnia 1807 roku, Paryż w jeszcze większym stopniu niż w ustawie zasadniczej uwzględnił interesy ziemiaństwa.
Przedstawicielom tej warstwy przyznano pełne prawo do własności chłopskich gospodarstw i pozwolono na usuwanie chłopów z ziemi. Brak reform agrarnych, utrzymanie najniższych warstw w okowach feudalizmu, stało się czynnikiem wstrzymującym rozwój gospodarczy Księstwa.
Ustrój Księstwa Warszawskiego
O wiele szerzej zakrojona była interwencja w system polityczny. Na tron Księstwa Warszawskiego wyniesiono Fryderyka Augusta – władcę Saksonii.
Polityki zagranicznej nadwiślańskiego państwa nie prowadzili Polacy, lecz szef saskiej dyplomacji. Wojsko było podporządkowane Francji, a interesy Paryża reprezentowali w Warszawie francuscy rezydenci.
Byli to: Louis Vincent de Marniola, Jean Charles Serra, Louis baron Bignon, Dominique de Pradt. Mieli oni kontrolować poczynania Warszawy, a także być wsparciem dla rządu Księstwa.
Reklama
Decyzji personalnych Napoleona nie można ocenić wysoko. Serra nie sprawdził się podczas wojny 1809 roku, a kardynał Pradt całkowicie zawiódł w wojnie 1812 roku. Najlepszym francuskim rezydentem okazał się Bignon.
Boski Napoleon
Dla Bonapartego sprawą najwyższej wagi było to, by Księstwo pozostało profrancuskie. Dlatego ogromny nacisk położono na propagandę, którą kierowali rezydenci, a do 1809 roku dowódca III. korpusu Wielkiej Armii – marszałek Louis Davout. Człowiek tak wpływowy, że nazywano go niekorowanym władcą Polski.
Agitacja miała na celu kształtowanie pronapoleońskich postaw wśród polskich elit. Nie było to trudne, gdyż utworzenie Księstwa rozpaliło nadzieję na pełną restytucję Rzeczpospolitej. W oczach Polaków kadłubowe państwo utworzone w roku 1807 było tylko etapem na drodze do o wiele ambitniejszego celu.
Akty prawne w Księstwie Warszawskim były wydawane po polsku, prawo stanowili Polacy, wojsko było polskie, edukację prowadzono w mowie ojczystej, nastąpiło odrodzenie rodzimej kultury. Nikt inny nie był skłonny zapewnić Polakom tak wielkiej swobody.
Napoleona bez trudu wyniesiono na piedestał. Nad Wisłą przyjął się jego nowy, wyidealizowany obraz. Cesarz Francuzów był teraz najwspanialszym zwycięzcą, bohaterem bez skazy, szczerym i bezgranicznie oddanym bojownikiem o sprawę polską. Napoleona otaczano wręcz kultem, co ułatwiało mu wykorzystywanie potencjału Księstwa Warszawskiego i jego mieszkańców.
Finansowy drenaż Polski
Polacy walczyli w Hiszpanii za francuską sprawę, służyli w garnizonach Gdańska oraz w twierdzach pruskich.
Reklama
Żołnierze posyłani do walki poza granicami zostali wprawdzie formalnie przyjęci na żołd Francji, ale koszty utrzymania jednostek, opieki nad rannymi, stworzenia zakładów dla weteranów, uzupełnienia kadr ponosiło Księstwo Warszawskie. Także trzy polskie pułki piechoty oraz pułk strzelców konnych, które stacjonowały w Gdańsku i twierdzach pruskich, utrzymywano z warszawskiego budżetu.
Napoleon przerzucał pełne koszty finansowanie wojska i budowy fortyfikacji na barki Polaków, nie dając nic w zamian. Pomimo osobistych próśb księcia Józefa Poniatowskiego nie zgodził się nawet na to, by corocznie 12 najzdolniejszych polskich oficerów mogło studiować w paryskiej szkole politechnicznej.
Żądał natomiast przyspieszenia i zintensyfikowania budowy systemu twierdz: głównie Modlina, Pragi, Zamościa i Serocka.
Ofiary Modlina
Przed wybuchem wojny z Rosją zwiększono skalę inwestycji w Modlinie. Księstwo, borykające się z ogromnym deficytem, nie było jednak w stanie sprostać oczekiwaniom Paryża.
Francuzi nie brali nawet pod uwagę współfinansowania potrzebnego im przedsięwzięcia. Zamiast tego udzielili Księstwu pożyczki na bardzo niekorzystnych warunkach. Była ona w monecie piemonckiej, która nie miała oficjalnego kursu w Paryżu, a rynek warszawski wycenił ją na 50% zakładanej wartości.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Uzyskane kwoty nie pozwoliły pokryć wydatków. Prace fortyfikacyjne w Modlinie i doposażenie twierdzy artylerią pochłonęły sumę 7 198 333 złotych, natomiast pożyczka przyniosła tylko 4 860 119 złotych.
Władze księstwa były zmuszone wysłać na budowę olbrzymią rzeszę żołnierzy i chłopów. Rozmach prac, a zwłaszcza pośpiech, miały tragiczne konsekwencje. Ciężkie warunki i niedobory żywności dziesiątkowały robotników.
Reklama
Z powodu chorób śmierć poniosły tysiące Polaków. Umierali zarówno chłopi przymuszani do pracy, jaki żołnierze, posłani tu rozkazami dowódców. Śmierć spotykała także weteranów dotychczasowych kampanii i powstań. Ludzi, którzy bardzo mogli się przydać w nadciągającej wojnie z Rosją. Skala ofiary, złożonej przez mieszkańców Księstwa Warszawskiego była porażająca, ale Napoleon i tak zażądał spłaty nieuczciwej pożyczki w pełnej wartości.
Nadzieje i złudzenia
Księstwo stanowiło dla cesarza rezerwuar sił i rynek zbytu towarów francuskich. Miało być też źródłem dochodów dla najważniejszych dowódców napoleońskich. Marszałkowie otrzymali w nagrodę za służbę ogromne nadania nad Wisłą. Davout Księstwo Łowickie, Jean Lannes Księstwo Siewierskie, a Louis Berthier dobra Trzcianka– Sielanka. Księstwo i Polacy musieli płacić za każdą z tych decyzji.
Pomimo wszystkich posunięć w oczywisty sposób wyzyskujących Polaków, popularność cesarza nad Wisłą tylko rosła. Wojna z Austrią w 1809 roku i będące jej skutkiem powiększenie terytorium Księstwa Warszawskiego utwierdziły przedstawicieli nadwiślańskich elit w przekonaniu, że należy trwać przy Francji.
Prawdziwą euforię wywołała też wiadomość, że Napoleon zaproponował Wiedniowi zamianę prowincji iliryjskich na Galicję. Szansę na przekształcenie kadłubowego Księstwa w pełnoprawne państwo polskie widziano jednak przede wszystkim w zwycięskiej wojnie z Rosją.
****
Powyższy tekst przygotowałem na potrzeby książki Chwile przełomu (Bellona 2021). To wspólna praca autorstwa publicystów portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca kluczowe punkty zwrotne w dziejach Polski.
Nasi najlepsi publicyści o wydarzeniach, które zmieniły dzieje Polski
Wybrana bibliografia
- Askenazy A., Napoleon a Polska, Warszawa 1994.
- Holtman R. B., Napoleonic propaganda, Louisiana State University 1950.
- Loret M., Między Jeną a Tylżą 1806−1807, Warszawa 1902.
- Pachoński J., Legiony Polskie. Prawda i Legenda 1794−1807, t. 1−4, Warszawa 1969-1979.
- Pachoński J., Polacy na Antylach i Morzu Karaibskim, Kraków 1979.
