Obóz Auschwitz-Birkenau po wyzwoleniu. Co zobaczyli ci, którzy jako pierwsi do niego dotarli?

W styczniu 1945 roku nikt jeszcze nie domyślał się rozmiarów popełnionej w Auschwitz zbrodni. Ale nawet mimo prób zacierania śladów, podejmowanych przez nazistów w trakcie likwidacji obozu, widok, który ukazał się oczom wyzwolicieli, był zatrważający. Jak świadkowie wspominali pierwszą wizytę w piekle?

Pod koniec stycznia 1945 roku Auschwitz był już tylko cieniem dawnego „centrum Holokaustu” – jak określił obóz historyk Laurence Rees. Większość jego więźniów ewakuowano, część krematoriów zburzono, a co znaczniejsze baraki, w których przechowywano rzeczy zabrane więźniom, zostały spalone. Zniknęła też dokumentacja – podczas likwidacji obozu, do której przystąpiono już pod koniec 1944 roku, niszczono rejestry i kartoteki więźniów.

Reklama

Ostatnie dni przed wyzwoleniem

Po tym, jak w styczniu 1945 roku nawet 56 tysięcy osób zmuszono do wyruszenia w marsze śmierci, za drutami pozostało „zaledwie” około 9 tysięcy więźniów, zbyt słabych, żeby uczestniczyć w ewakuacji.

Do 27 stycznia grupa ta  zmalała do około 7 tysięcy. Plan był właściwie inny. Zamierzano zlikwidować wszystkich pozostałych w obozie, zanim wkroczy tam Armia Czerwona. Ostatecznie jednak esesmani zastrzelili niespełna tysiąc więźniów.

„Stało się to nie dlatego, że esesmani nagle zaczęli się wstydzić swojej zbrodniczej działalności, ale dlatego, że w miarę zbliżania się frontu wśród członków SS postępował rozkład dyscypliny” – wyjaśnia Laurence Rees.

„W obozie panowała całkowita anarchia” – opisuje ostatnie dni przed wyzwoleniem była więźniarka, doktor Irena Konieczna. – „Nikt nikogo nie słuchał, nie respektowano dotychczasowych więźniarek funkcyjnych. Nie wynoszono z bloków zwłok i nie sprzątano nieczystości”.

Konieczna, która wówczas przebywała w podobozie w Birkenau, dodaje, że po wyjściu ostatniego transportu (co miało miejsce 21 stycznia) z rzadka tylko widziało się esesmanów. Zniknęły regularne patrole, choć od czasu do czasu w okolicy pojawiały się tworzone doraźnie grupy strażników.

„Szkielety obleczone skórą, z nieobecnym wzrokiem…”

Tak nadszedł 27 stycznia – dzień wyzwolenia obozu. Radzieccy żołnierze już koło południa pojawili się w podobozie Monowitz. Około 15, po krótkiej walce z pozostałymi członkami nazistowskiej załogi, wkroczyli także do Auschwitz i Birkenau.

Reklama

Co zobaczyli wyzwoliciele? Tak opowiadał o tym Aleksander Woroncow, członek wojskowej ekipy filmowej, która krótko po zdobyciu Auschwitz nakręciła dokument pod tytułem Kronika wyzwolenia obozu:

Naszym oczom ukazał się straszliwy widok: ogromna ilość baraków [w Birkenau] […]. W wielu z nich leżeli na pryczach ludzie. Były to szkielety obleczone skórą, z nieobecnym wzrokiem.

[…] ci pozostali przy życiu ludzie byli zupełnie pozbawieni sił i z trudnością przychodziło im powiedzieć coś bliższego o swoim pobycie w obozie. Cierpieli głód, byli wycieńczeni i chorzy […].

Można powiedzieć, że na terenie obozu stały piramidy. Jedną stanowiła nagromadzona odzież, inną garnki, jeszcze inną – ludzkie szczęki. Wierzę, że rozmiarów zbrodni popełnionych w tym największym obozie koncentracyjnym nie domyślało się nawet dowództwo naszej armii.

Pierwsze dni

Choć trudno w to uwierzyć, w dniach, które nastąpiły po wyzwoleniu, w obozie zapanował jeszcze większy chaos. Ci więźniowie, którzy byli w stanie się ruszać, próbowali wejść do baraków, w których znajdowały się zapasy żywności i ubrań.

Znaleziono nawet… piwnicę pełną wódki. Wieczorem w dniu, w którym dokonano tego odkrycia, ogromna część korzystających z jej zasobów cierpiała na ostrą biegunkę. Inni – jak wspomina jeden z pozostających w obozie lekarzy, Eduard de Wind – byli pijani w sztok.

Reklama

Pielęgniarka Mira Honel wspomina z kolei, że zwłaszcza nad chorymi trudno było w tym czasie zapanować. Ogarnięci trudną do opisania ulgą, teraz odmawiali wykonywania jakichkolwiek poleceń – nawet tych, które były kluczowe z punktu widzenia ich zdrowia.

Byli więźniowie, którzy otrzymali porcje żywności od radzieckiej armii, dosłownie rzucali się na jedzenie. Po miesiącach, a nawet latach ciągłego głodu, mogło to prowadzić do ich śmierci.

„Czy to naprawdę był trzeci dzień po wyzwoleniu?”

Wyzwoleni byli przy tym tak wycieńczeni, że wielu z nie odczuwało już żadnych emocji. „Wieść [o wyzwoleniu – przyp. red.] nie wywołała we mnie entuzjazmu” – wspominał jeden z byłych więźniów, Primo Levi. – „Przez wiele miesięcy nie doświadczyłem bólu, radości, ani strachu, poza niezaangażowaną, oderwaną formą tych uczuć, która jest charakterystyczna dla obozu”.

Podobne zachowania zaobserwował u byłych więźniarek doktor Tadeusz Chowaniec, który dotarł do obozu jeszcze w styczniu. Jak opowiadał:

Reklama

W ceglanych barakach znaleźliśmy kilka więźniarek, po dwie lub więcej na pryczę. Czy to naprawdę był trzeci dzień po wyzwoleniu? Czy czas zatrzymał się dla tych kobiet – nic się dla nich nie zmieniło?

Tylko dzikiego strzelania esesmanów nie było już słychać, a psy już nie skowyczały, ale te kobiety wciąż nosiły swoje pasiaki.  

Ciała pod śniegiem

Te pierwsze dni nie zdradziły jednak jeszcze ogromu popełnionej w obozie zbrodni. W Auschwitz zalegał śnieg. Dopiero gdy zaczął topnieć, oczom wyzwolicieli i ochotników przybyłych na pomoc ukazał się straszliwy widok.

W szokujący sposób przekonała się o tym Zofia Bellert, córka Józefa Bellerta, który na początku lutego przybył do Auschwitz, by zorganizować w byłym obozie szpital PCK. Jak opowiadała:

Idąc od strony baraków, przechodziłam przez głęboki, stosunkowo długi, szeroki rów. Gdy znajdowałam się pośrodku (na dnie) przyprószonego z lekka śniegiem rowu, zauważyłam, że stoję na szarych kocach, spod których wystaje noga ludzka.

Przestraszyłam się, wróciłam do baraków szpitalnych i poinformowałam ojca o moim spostrzeżeniu. Wkrótce potem członkowie PCK stwierdzili, że rów był zapełniony zwłokami. Wszystkie leżały przykryte kocami.

„Pierwsze, co zobaczyłam, to stosy nagich trupów, przerażający widok” – wspominała z kolei Genowefa Tokarewicz, jedna z ochotniczek towarzyszących Bellertowi. Dodawała też, że na grzebanie zwłok w pierwszych dniach nie było czasu. „W pierwszej kolejności należało udzielić pomocy najbardziej potrzebującym”.

Reklama

“Przyprawiające o mdłości bagno”

Do usuwania ciał z terenu obozu przystąpiono jednak natychmiast, gdy tylko opanowano sytuację wśród żyjących. Było to absolutnie konieczne. „(…) w miarę topienia się śniegu obóz przeistoczył się w przyprawiające o nudności bagno. Ciała zmarłych i śmieci zanieczyszczały powietrze” – opisywał Primo Levi.

Niezliczone zwłoki stawały się ponadto pożywką dla szczurów, „których plaga opanowała cały obóz” – jak wyjaśnia badaczka Marta Zawodna. Rozzuchwalone gryzonie nieraz atakowały też żywych, dodatkowo ich osłabiając.

„Sprzątanie” potrwało miesiąc. Pogrzeb ostatnich ofiar nazistowskiego piekła odbył się dopiero 28 lutego. W tym czasie szpital, zorganizowany przez doktora Bellerta, działał już pełną parą. A byli więźniowie stopniowo wracali do życia.

Przeczytaj też o wstrząsające wspomnienia pielęgniarki ze szpitala, który zorganizowano na terenie byłego obozu.

Inspiracja

Inspiracją dla artykułu stała się książka Szymona Nowaka Lekarz z Auschwitz (Wydawnictwo Fronda/Zona Zero 2020) – beletryzowana biografia doktora Józefa Bellerta, który zorganizował na terenie wyzwolonego obozu szpital PCK i kierował nim do końca sierpnia 1945 roku. Tysiące ludzi zawdzięczały mu swoje życie.

Polecamy

Bibliografia

1. Laurence Rees, Holokaust, tłum. Łukasz Praski, Prószyński i S-ka 2017.
2. Hermann Langbein, People in Auschwitz, The University of North Carolina Press 2004.
3. Marta Zawodna, O porządkowaniu poobozowego świata. Sposoby postępowania ze szczątkami ludzkimi na terenach byłego KL Auschwitz-Birkenau od momentu ostatecznej ewakuacji obozu do powstania muzeum, „Zagłada Żydów. Studia i materiały” nr 8 (2012), s. 145-175.
4. Wyzwolenie KL Auschwitz. Relacje świadków, Auschwitz.org.
5. Szymon Piegza, Anioły życia w obozie śmierci, Onet.pl 27.01.2020.

Ilustracja tytułowa: żołnierze Armii Czerwonej rozmawiający z dziećmi krótko po wyzwoleniu (domena publiczna)