„Jeśli ktokolwiek w pojedynkę zasługuje na miano założyciela nowożytnej Europy, to jest nim Oktawian August” – podkreśla Simon Jenkins na kartach Krótkiej historii Europy. Co osiągnął pierwszy cesarz starożytnego Rzymu? I gdzie leżał sekret jego sukcesu?
Po zabójstwie Juliusza Cezara [w 44 roku p.n.e.] Rzym bez przywództwa pogrążył się w chaosie. Widząc, że obywateli zaszokowała śmierć Cezara i to, jak ją zadano, spiskowcy uciekli z miasta.
Reklama
W swym testamencie Cezar pozostawił niedoszłe imperium swemu osiemnastoletniemu adoptowanemu synowi i siostrzeńcowi Oktawianowi. Konsul Marek Antoniusz pochopnie odmówił uznania testamentu Cezara i płacenia jego żołnierzom. Wtedy młody Oktawian przyjął ich pod swoje sztandary, a wspierał go starzejący się Cyceron, wygłaszając płomienne mowy w jego obronie.
W tych filipikach oskarżał Antoniusza o wszystko, co możliwe, od żądzy władzy po przemoc, zdradę i chciwość.
Chwiejne porozumienie
Choć wciąż nastolatek, Oktawian potrafił działać dyplomatycznie. Wzmocnił swą władzę w Rzymie, czyniąc przyjazne gesty pod adresem Antoniusza.
Zgoda między nimi przypieczętowała los Cycerona, który w 43 roku p.n.e. uciekł z Rzymu, ale siepacze wytropili go i zamordowali. Trupowi odcięli ręce i głowę, które przybili do mównicy na forum. Aforyzmy Cycerona pozostają perłami rzymskiej epistolografii: „Ten sięga po emocje, kto nie potrafi zrobić użytku z rozumu…”, „Człowiek potrzebuje do życia ogrodu i biblioteki…”.
Reklama
Oktawian i Antoniusz ścigali zabójców Cezara do Grecji i zabili ich po bitwie pod Filippi w 42 roku p.n.e. Wkrótce jednak stosunki między dwoma przywódcami się popsuły.
Antoniusz i Kleopatra
Antoniusz przejął kontrolę nad wschodnią częścią imperium, gdzie przeprowadził szereg skutecznych kampanii zabezpieczających granicę przed inwazją Partów (wcześniej Persów). Mianował Heroda królem Judei, a w 41 roku p.n.e. poszedł w ślady Cezara i udał się do Egiptu.
Wezwał Kleopatrę na spotkanie do Tarsu na południu dzisiejszej Turcji. Władczyni tym razem zjawiła się nie owinięta w dywan, ale przypłynęła łodzią, spoczywając pod złotym baldachimem na łożu obsypanym płatkami róż. W rezultacie spotkania urodziły się bliźniaki, chłopiec i dziewczynka, a Antoniusz, co zrozumiałe, nie kwapił się z powrotem do Rzymu.
Kiedy w 40 roku p.n.e. wrócił, próbował szukać pokoju z Oktawianem, żeniąc się z jego siostrą. Szybko jednak popłynął z powrotem do Egiptu, do Kleopatry, z którą spłodził kolejnego syna. Bliźnięta nazwał Heliosem i Selene, a trzynastoletniego syna Kleopatry i Cezara, Ptolemeusza Cezariona, ogłosił królem królów. Gdy wieści o tym doszły do Rzymu, uznano je, rzecz jasna, za prowokację. Oktawian do tego czasu ugruntował swą władzę nad republiką.
Reklama
W 31 roku p.n.e. Oktawian wypowiedział wojnę Kleopatrze i Antoniuszowi. Po przybyciu do Egiptu pokonał ich w bitwie pod Akcjum i zmusił do ucieczki do Aleksandrii. Kiedy pojawił się pod miastem, by ich pochwycić, Antoniusz popełnił samobójstwo. Kleopatra zmarła później, przypuszczalnie się otruła. Twierdzenie, jakoby umarła ukąszona przez kobrę to legenda.
Z późniejszą pomocą Szekspira Rzym ofiarował światu najbardziej teatralne zabójstwo, najbardziej zmysłową miłość i najbardziej romantyczne samobójstwo.
Ojciec Europy?
Jeśli ktokolwiek w pojedynkę zasługuje na miano założyciela nowożytnej Europy, to jest nim Oktawian (Caesar Augustus).
Ten przystojny mężczyzna o średniej posturze, inteligentny i nieskory do gniewu, potrafił być bezwzględny, kiedy wymagały tego okoliczności, a kiedy nie – miłosierny.
Niewiele w nim było egoistycznej ostentacji jego wcześniejszych rywali i starał się zachować formy dawnej republiki, każąc się tytułować „pierwszym obywatelem”, sługą senatu i jednym z dwóch konsulów. Niemniej jednak w 27 roku p.n.e. przyjął tytuł-przydomek Augustus („wywyższony z boską pomocą”) i objął absolutną władzę nad senatem, administracją, sądami i armią.
Żołnierzy dobrze wynagradzał, a obywatelom zagwarantował wygodne życie na koszt państwa. W rzeczywistości był tyranem.
Odziedziczone cesarstwo i klęska w Lesie Teutoburskim
August nie stworzył cesarstwa rzymskiego, ale je odziedziczył w postaci zbioru terytoriów zdobytych w czasie dwustu lat istnienia republiki. Potrafił je za to przebiegle skonsolidować.
Reklama
Uporządkował granice państwa, doprowadzając do końca podbój Hiszpanii, Egiptu i Syrii. Poniósł tylko jedną istotną porażkę: w 9 roku jego dowódca Warus sromotnie przegrał bitwę w Lesie Teutoburskim z Arminiuszem, szkolonym w Rzymie przywódcą plemion germańskich żyjących na wschód od Renu, który wyciął do nogi trzy rzymskie legiony.
Przybity porażką August przez kilka miesięcy się nie golił. Klęska ta ciążyła mu na sumieniu do końca jego dni.
Zwycięstwo Arminiusza uchodzi za jedną z decydujących bitew w dziejach Europy. Dzięki niemu tereny na wschód od Renu pozostały poza granicami cesarstwa i rozwijały się odrębnie od rzymskiej Galii. Plemiona germańskie dostarczały rekrutów armii Rzymu, ale nigdy nie dostały się w orbitę wpływów rzymskiej władzy ani kultury.
Tak wyrosła terytorialna, etniczna i wreszcie psychiczna bariera dzieląca Europę. Arminiusz, zgermanizowany jako Herman, na swoje nieszczęście stał się bohaterem nazistów i w konsekwencji nawet w Niemczech nie jest szczególnie czczony.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Zastał Rzym gliniany, zostawił murowany
August starannie dobierał sobie pomocników. W kwestiach militarnych polegał na Marku Agryppie, a w sprawach wewnętrznych na niezwykle sprawnym Gajuszu Mecenasie. Ten drugi ustanowił precedens, doradzając Augustowi zarówno w sprawach wewnętrznych, jak i kwestiach sztuki. Pod jego patronatem nastąpił rozkwit kultury i sztuki zwany okresem augustiańskim.
Wergiliusz i Liwiusz opiewali historię państwa rzymskiego. Horacy był nadwornym pisarzem. Owidiusz z autora erotyków rozwinął się w Metamorfozach w twórcę głęboko filozoficznych tekstów. Czy to z powodu radykalizmu, czy lubieżnych wersów, został skazany na zesłanie nad Morze Czarne, gdzie na jego poezji odcisnęły piętno doświadczenia wygnańca: „Ojczysta ziemia przyzywa nas nieuchwytną słodyczą i nie pozwala o sobie zapomnieć”.
Reklama
Rzym nie przyćmił kultury helleńskiej. Gdy źródło greckich posągów zaczęło wysychać, patrycjusze kazali je tak dobrze kopiować, że nawet ekspertom trudno odróżnić dzieła greckie od rzymskich. Witruwiusz zrewidował podstawy greckiej architektury, a miasta w całym imperium rozkwitały, wzbogacając się o rynki, świątynie i fora. August twierdził, że zastał Rzym „miastem glinianym, a zostawił marmurowym”. Klasycyzm okresu augustiańskiego definiował styl imperialnej potęgi.
Rzymska cywilizacja epoki Oktawiana Augusta
Oprócz bezpieczeństwa Rzym podarował wczesnej Europie dobrobyt gospodarczy. Statki towarowe przemierzały Morze Śródziemne, zwożąc na rzymskie stoły towary z odległych stron świata.
Akwedukty zaopatrywały łaźnie w wodę na taką skalę, którą Rzym osiągnął ponownie dopiero w XIX wieku. Stadiony i cyrki dostarczały obywatelom masowej rozrywki, choć nasyconej okrucieństwem i przemocą.
Dróg było pod dostatkiem. Z Rzymu wychodziło dwadzieścia dziewięć arterii – komunikacyjny kręgosłup imperium pozwalający legionom szybko przemieścić się do każdego punktu zapalnego. Rydwany pocztowe pokonywały blisko sto kilometrów w jeden dzień.
Spośród usług użyteczności publicznej szwankowało jedynie usuwanie śmieci. Ulice zamieniały się w ścieki, wywołując niezadowolenie ludu.
August rządził Rzymem przez czterdzieści lat – do śmierci, która nastąpiła w 14 roku – jednakże cesarstwo, które stworzył, przetrwało pięć stuleci, a jego bizantyńska gałąź istniała przez czternaście wieków.
Źródło
Powyższy tekst stanowi fragment książki Simona Jenkinsa pt. Krótka historia Europy. Od Peryklesa do Putina. Ukazała się ona nakładem Domu Wydawniczego Rebis (2020).
Całe dzieje Europy na 440 stronach
Tytuł, lead oraz śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany obróbce korektorskiej.
