Od zarania dziejów ludzie mieli tendencję do gromadzenia się i życia w większych grupach oraz wspólnego radzenia sobie z wyzwaniami, jakie stawiała przed nimi przyroda lub zagrożeniami ze strony innych społeczności. Powstałe tysiące lat temu ośrodki, takie jak Jerycho w dzisiejszym Izraelu, Çatalhöyük w Turcji czy Ur w Iraku często zalicza się do najstarszych na świecie osiedli o charakterze miejskim. O tym, jak wyglądały pisze doktor Piotr Kołodziejczyk w książce Tam, gdzie mieszka wiatr. Archeologiczne zagadki Bliskiego Wschodu.
Pierwszym problemem, jaki należy rozwiązać, by zająć się kwestią powstania najstarszych miast, jest określenie kryteriów miejskości oddających warunki i specyfikę regionu Bliskiego Wschodu w epokach neolitu i brązu.
Reklama
Zaczęło się już w neolicie
To właśnie w tym okresie pojawiają się bowiem pierwsze ośrodki, które możemy nazywać protomiastami, a następnie już bez żadnej asekuracji – miastami. Definicje miast znanych nam z czasów nowożytnych czy raczej współczesnych odnoszą się do znacznych pod względem wielkości obszarów o dużym zagęszczeniu zabudowy i niewielkiej powierzchni przypadającej na mieszkańca.
Mówią też o tym, że zamieszkujące je osoby nie zajmują się rolnictwem i prowadzą miejski styl życia (cokolwiek to znaczy w dzisiejszych czasach). Zwracają także uwagę na istnienie w tych ośrodkach siedzib różnych władz, licznych szkół, uczelni oraz instytucji kultury. Nie da się jednak odnaleźć wszystkich wymienionych cech w miastach epok neolitu czy brązu.
Czy więc w odniesieniu do tamtych czasów możemy w ogóle mówić o miastach i używać terminologii związanej z miejskością? Bez wątpienia pierwsze duże osiedla ludzkie pojawiły się tysiące lat temu, wraz z tak zwaną rewolucją neolityczną. Ośrodki takie jak Jerycho w dzisiejszym Izraelu, Çatalhöyük w Turcji czy Uruk w Iraku często zalicza się do najstarszych na świecie osiedli o miejskim charakterze.
Neolityczne Jerycho
Należy jednak wyraźnie podkreślić, że znacząco różniły się od wyłaniającego się z definicji obrazu współczesnych miast. Weźmy na warsztat Jerycho, bardzo ważne stanowisko archeologiczne, badane od dziesięcioleci przez kolejne pokolenia archeologów. Odkrycia tam dokonane wciąż dostarczają cennych informacji na temat życia i kultury w neolicie.
Najstarsze ślady tamtejszego osadnictwa sięgają czasów epipaleolitu (kultura natufijska) i neolitu preceramicznego (PPN), czyli okresu co najmniej IX–VIII tysiąclecia przed Chrystusem. To czyni je zapewne jednym z najwcześniejszych trwale zamieszkiwanych ludzkich osiedli.
Plan neolitycznego Jerycha był dość złożony i składał się z kilku ważnych elementów. Osada była położona na obszarze o nieregularnym kształcie i przeszła przez różne fazy rozwoju w ciągu tysiącleci. Istnieje wiele hipotez tłumaczących ów plan w różnych okresach istnienia Jerycha, ale jego najistotniejsze części pozostawały niezmienne na przestrzeni tysiącleci.
Reklama
Jednym z najbardziej charakterystycznych detali był imponujący mur obronny zbudowany z kamieni. Otaczał on osadę i zapewne miał na celu ochronę przed zagrożeniami zewnętrznymi. Nie wiemy jednak, czy były to zagrożenia związane na przykład z wiatrami lub dzikimi zwierzętami czy raczej o charakterze antropogenicznym.
W obrębie murów znajdowały się domostwa – przeważnie prostokątne budynki wzniesione z kamieni, gliny i trzciny, oddzielone przejściami i ścieżkami pozwalającymi na komunikację wewnątrz założenia. Osada i jej fragmenty były wielokrotnie przerabiane i rozbudowywane. W okresie neolitu postawiono tam kamienną wieżę, która należała do wyższych budynków w osadzie.
Mogła pełnić różne funkcje, w tym obronną lub ceremonialną. Są także pewne ślady wskazujące na istnienie w Jerychu przestrzeni publicznej, gdzie ludzie mogli się spotykać, handlować i praktykować religijne rytuały. Był to prawdopodobnie rodzaj centralnego placu, który mógł służyć jako miejsce takich właśnie zgromadzeń publicznych. Taki plac – rynek – stał się zresztą nieodłącznym elementem miast w kolejnych tysiącleciach.
Duże w porównaniu do innych
Poza murami osady znajdowały się cmentarzyska, na których spoczywali zmarli mieszkańcy. Jednak w niektórych momentach funkcjonowania osady zmarłych chowano także pod podłogami domostw, co miało zapewne wymiar symboliczny i wskazywało na chęć utrzymywania więzi z przodkami.
Reklama
W okolicach Jerycha zidentyfikowano relikty systemów irygacyjnych, służących nawadnianiu pól uprawnych. Rolnictwo było bowiem – wbrew współczesnym definicjom miasta – podstawowym zajęciem mieszkańców. Obszar osady wahał się od kilku do kilkunastu hektarów, w zależności od okresu jej funkcjonowania. To oznacza, że Jerycho – nazywane czasem protomiastem lub najstarszym miastem – było stosunkowo duże w porównaniu z wieloma innymi osiedlami neolitycznymi. Dziś oczywiście jego powierzchnia przypomina nam raczej niewielką wioskę.
W Çatalhöyük chodzono po dachach
Nieco inaczej przedstawia się obraz osady badanej przez archeologów w anatolijskim Çatalhöyük. To jedno z najważniejszych neolitycznych stanowisk archeologicznych okresu późnej prehistorii. Osada ta była zamieszkana od około VII tysiąclecia przed Chrystusem i stanowiła istotny ośrodek protomiejski i handlowy na obszarze dzisiejszej Turcji.
Podobnie jak Jerycho nie była ona typowym miastem, przynajmniej w myśl współczesnych definicji. Çatalhöyük składało się z wielu ściśle przylegających do siebie budynków mieszkalnych i gospodarczych. Struktury te były zbudowane z gliny oraz drewna i łączyły się ze sobą ścianami.
W rezultacie niemal nie było tam ulic czy przejść między budynkami, a mieszkańcy przemieszczali się po dachach domostw, korzystając z systemu drabin i wejść prowadzących do wnętrz poszczególnych struktur od góry. Widać, że niektóre budynki były skupione wokół wewnętrznych, pustych przestrzeni, które zapewne pełniły funkcje społeczne lub kultowe.
Reklama
Tak jak w przypadku Jerycha powierzchnia Çatalhöyük zmieniała się w trakcie jego istnienia i mogła obejmować od 13 do 32 hektarów. Był to ośrodek gęsto zaludniony, a szacunki dotyczące liczby mieszkańców wynoszą od kilkuset do kilku tysięcy osób w różnych okresach. Osadę niewątpliwie zamieszkiwała społeczność, której podstawę funkcjonowania stanowiło rolnictwo i rzemiosło, na przykład tkactwo i garncarstwo. Istotną rolę w jej dziejach odegrały kwestie związane z kontrolą nad lokalną wymianą surowców naturalnych, przede wszystkim obsydianu.
Proces prowadzący do powstania wielkich miast
Archeolodzy zidentyfikowali tu tak że szereg śladów wskazujących na różne funkcje budynków, w tym magazynowe i produkcyjne. Badacze sądzą, że osada ta mogła być zarządzana w sposób egalitarny, a decyzje podejmowano wspólnie w obrębie społeczności. Çatalhöyük stało się znane również z powodu odnalezionych tu malowideł na ścianach niektórych budynków i elementów wyposażenia sugerujących ich religijne przeznaczenie.
Jest to niewątpliwie fascynujący przykład dużej neolitycznej osady o rozbudowanej strukturze i czytelnej, choć nietypowej organizacji przestrzennej. Jej unikalna architektura pomaga nam w zrozumieniu życia społecznego i kultury neolitycznej Anatolii. Ilustruje też kolejne etapy w rozwoju ludzkich osiedli, prowadzące nieuchronnie do powstania wielkich miast.
Te dwa przykłady wczesnych założeń, nazywanych czasem protomiastami, pokazują doskonale, jak rodziły się ośrodki, których doświadczenia były kulturowym i technologicznym fundamentem właściwych miast. Jako przyczyny ich powstawania wskazuje się wzrost demograficzny spowodowany rozwojem produkcji żywności i stałym osadnictwem oraz potrzebę agregowania zasobów, budzącą się u poszczególnych uczestników neolitycznych społeczności.
Reklama
Było to niezbędne w sytuacji, gdy przybywało zapasów pożywienia, a niektórzy członkowie grupy zaczynali się specjalizować w produkcji rzemieślniczej. Ich wyroby były przecież potrzebne wszystkim, ale oni sami stawali się coraz bardziej zależni od producentów żywności. Z czasem zapewne pojawiła się także potrzeba zintensyfikowania wysiłków obronnych, ponieważ sąsiednie społeczności mogły ulec pokusie łatwego zdobycia zasobów w ataku na bogacącą się osadę.
Budowle o o charakterze „społecznościowym”
W tych fascynujących przykładach trudno doszukiwać się jeszcze cech par exellence miejskich. Były to nadal osiedla stosunkowo małe (choć wyróżniające się wielkością w tamtym czasie), dość chaotycznie budowane, a większość ich mieszkańców zajmowała się aktywnościami rolniczymi. Powoli jednak wykrystalizowywał się typ osadnictwa prowadzący ludzkość do miast i wielkich metropolii.
Ludzie zaczynali doceniać możliwości, jakie dawało im wspólne funkcjonowanie w dużych centrach i podział zadań między poszczególnymi grupami ich mieszkańców. Dostrzegali też i coraz śmielej wykorzystywali możliwości obronne oferowane przez większe osady.
Okres neolitu to także pojawienie się dwóch ważnych elementów kultury, które miały stać się czynnikami miastotwórczymi, doprowadzając już niebawem do powstania osad nazywanych miastami: rozbudowanych systemów religijnych oraz władzy opartej na coraz czytelniejszej hierarchii społecznej.
W celu uzupełnienia tego obrazu warto wspomnieć, że już na terenie niewielkich bliskowschodnich osad datowanych na początek neolitu są odnajdywane struktury interpretowane przez badaczy jako budowle o charakterze „społecznościowym”. Na stanowisku Beidha w południowej Jordanii zidentyfikowano kilka zagłębionych w ziemi chat z kamienną podmurówką, nieco większych od budynków, które mogłyby być domami, i niemal w ogóle pozbawionych śladów użytkowania w celach mieszkalnych czy gospodarskich.
Inne przykłady pochodzą z jordańskich stanowisk Shkarat Msaied oraz Ain Ghazal. Struktury te stanowiły zapewne centrum lokalnego życia społecznego, a ich budowa i wieloletnie utrzymanie jednoczyły ludzi we wspólnym celu. Według archeologów mogły być użytkowane przez kilka pokoleń, co sugeruje, że zapewniały także poczucie łączności z przodkami, bez wątpienia ważne dla ówczesnych, budujących dopiero swoją tożsamość społeczności.
Reklama
Hierarchizacja społeczeństwa
Z okresu chalkolitu i wczesnej epoki brązu (V i IV tysiąclecie przed Chrystusem) na obszarze Bliskiego Wschodu – Egiptu i Mezopotamii – pochodzą coraz liczniejsze dowody przemian społecznych, leżących również u podstaw pierwszych miast właściwych.
W odkrywanych ośrodkach archeologicznych obserwuje się rosnącą gęstość zabudowy, wyraźnie większe stają się budynki magazynowe i pojawia się monumentalna architektura o charakterze publicznym i kultowym. Te dwa ostatnie typy budynków na początku są dla badaczy trudne do rozróżnienia (nie wiemy dokładnie, kiedy i w jaki sposób władza świecka oddzieliła się od religijnej, a nawet czy w ogóle taki podział nastąpił), ale wyraźnie odstają kształtem i wielkością od innych struktur powstających w obrębie osad.
W tym wszystkim ujawnia się coraz bardziej brzemienna w skutki hierarchizacja pradziejowych społeczności oraz wykształcanie się zamożnej i wpływowej elity, stopniowo obejmującej władzę w rozrastających się ośrodkach miejskich. Świadczą o tym także badania genetyczne, które wskazują na początki endogamii społecznej w grupach neolitycznych na Bliskim Wschodzie.
Planowanie i budowa struktur miejskich, budynków służących całej społeczności czy zabezpieczających ją przykładowo przed atakami z zewnątrz, wymaga wszak organizacji pracy i odpowiednich zasobów. Zapewne bogatsi oferowali je reszcie społeczności, w zamian oczekując „rewanżu” w postaci uznania ich zwierzchności lub pierwszych podatków.
Reklama
Coraz ważniejszą rolę odgrywał handel i związane z nim rzemiosło, czyli pogłębiająca się społeczna specjalizacja. Nadal jednak trudno mówić o tym, że większość ludności pierwszych miast porzucała rolnictwo. Być może oprócz wyłaniającej się warstwy „zawodowych” rolników istniała znaczna grupa parająca się na przykład rzemiosłem, ale uzupełniająca zasoby żywnościowe dzięki własnej uprawie i hodowli.
Najstarsze miasta na świecie
Możemy więc zaryzykować stwierdzenie, że historia miast zaczyna się wraz z pojawieniem się lokalnych liderów, narzucających kierunek rozwoju względnie egalitarnym dotąd osadom. Dowodem na to może być także zróżnicowanie wielkości budynków mieszkalnych. Niektóre zaczynają się odróżniać od innych większymi rozmiarami i skomplikowaniem planu, co może odzwierciedlać rodzące się różnice w hierarchii społecznej.
Pierwsze miasta były jednak nadal stosunkowo małe i zajmowały od kilku do kilkudziesięciu hektarów. Najbardziej znane przykłady ośrodków, których miejskość nie jest kwestionowana przez naukowców, to mezopotamskie Uruk, Ur czy Eridu (wszystkie na terenie dzisiejszego Iraku) oraz egipskie Hierakonpolis czy Tell elFarcha, eksplorowane przez archeologów z UJ.
Badacze dość powszechnie zwracają uwagę na istnienie wokół nich mniejszych, zazwyczaj rolniczych osad. To zalążki sieci osadniczej, w której zarówno centralne ośrodki miejskie, jak i satelitarne ośrodki wiejskie czy produkcyjne odgrywają ważne role, stając się jednocześnie zalążkiem kolejnego etapu rozwoju ludzkich społeczności – pierwszych centralnie administrowanych państw.
Reklama
Starożytna Mezopotamia i Egipt
Przedmiejska osada w Ur istniała już w tak zwanym okresie przedsumeryjskim, czyli w IV tysiącleciu przed Chrystusem. Była to na początku wioska rolnicza, której mieszkańcy związani byli z uprawą ziemi oraz hodowlą zwierząt. U progu III tysiąclecia przed Chrystusem Ur stało się jednym z najważniejszych miast wczesnosumeryjskiej Mezopotamii.
Osada została znacząco rozbudowana i przekształcona w rozwinięte miasto. Pojawiły się budowle interpretowane jako pałace, świątynie, a także mury obronne i oparta na planie, rozbudowana infrastruktura komunikacyjna.
Z kolei egipskie osady w Tell elFarcha i Hierakonpolis – pierwsza zlokalizowana w Delcie Nilu, a druga w południowym Egipcie – narodziły się od razu jako duże i planowe założenia: Tell elFarcha jeszcze za czasów chalkolitycznej kultury dolnoegipskiej, Hierakonpolis zaś jako twór społeczności nazywanej kulturą nagadyjską.
Od samego początku w ich funkcjonowaniu były widoczne procesy bardzo charakterystyczne dla tego okresu, związane z rozwojem handlu dalekosiężnego i przemianami społecznymi, a w konsekwencji – z narodzinami władzy.
Źródło
Tekst stanowi fragment książki Piotra Kołodziejczyka pt. Tam, gdzie mieszka wiatr. Archeologiczne zagadki Bliskiego Wschodu. Ukazała się ona w 2024 roku nakładem wydawnictwa BO.WIEM.
Archeologiczne zagadki Bliskiego Wschodu
Ilustracja tytułowa: Diorama przedstawiająca Çatalhöyük (Wolfgang Sauber/CC BY-SA 4.0).
