Pozyskane z nich DNA pozwoliło odtworzyć genom neandertalczyków. Co jeszcze kryją prehistoryczne zęby?

Strona główna » Prehistoria » Pozyskane z nich DNA pozwoliło odtworzyć genom neandertalczyków. Co jeszcze kryją prehistoryczne zęby?

Dzięki badaniom zachowanych zębów naukowcom udało się odtworzyć genom neandertalczyków. Analiza uzębienia pozwoliła uczonym również na określenie diety ludzi żyjących wiele tysięcy lat temu. Co jeszcze można z nich wyczytać?

Szkliwo, które pokrywa każdy ząb, to jedna z najtwardszych tkanek w ludzkim organizmie. Przez całe życie musi wytrzymywać ścieranie, wpływ zawartych w ślinie enzymów trawiennych i drobnoustrojów. Dzięki temu zęby, zwłaszcza trzonowce, są też bardziej odporne na upływ czasu i często to właśnie z nich pobierane jest DNA do badań, ponieważ szkliwo chroni miazgę przed kontaminacją.


Reklama


Ścierające się zęby

W twardej powierzchni zębów z kolei zachowuje się nalot wraz z resztkami pokarmowymi, które mówią o diecie zmarłych przed tysiącami lat ludzi, oraz rysy i ślady starcia, świadczące o tym, jakiego rodzaju żywność najczęściej była gryziona.

Dzięki badaniom uzębienia wiadomo, że na jego kondycję fatalny wpływ miało przejście człowieka w okresie neolitu na gospodarkę wytwórczą i zdominowanie diety przez papki zbożowe i chleby. W trakcie mielenia ziaren drobinki kamienia z żaren zanieczyszczały mąkę, przez co zęby zaczęły się bardziej ścierać.

Kamienny pył dostający się do mąki podczas jej mielenia miał fatalny wpływ na zęby (Wolfgang Sauber/CC BY-SA 4.0).
Kamienny pył dostający się do mąki podczas jej mielenia miał fatalny wpływ na zęby (Wolfgang Sauber/CC BY-SA 4.0).

Zmieniające się schematy mikrostarć pokazują, kiedy człowiek zmienił prymitywne żarna ręczne na napędzane przez zwierzęta, a potem na nowoczesne młyny. Widać też, że rolnicy bardziej niż myśliwi narażeni byli na infekcje zębów, gdyż bogate w węglowodany zbożowe papki sprawiały, że w starte uzębienie łatwiej wdawała się próchnica.

Prehistoryczna dieta

Analiza długości i głębokości rowków na szkliwie pozwala ustalić, czy zmarły był mięsożercą, czy wegetarianinem – ci pierwsi mieli głównie głębokie linie pionowe, ci drudzy linie płytsze, ale za to zarówno pionowe, jak i poziome.


Reklama


Dzięki badaniom zębów wiemy na przykład, że w paleolicie dieta wcale nie była tylko mięsna. Luca Fiorenza z Senckenberg Reasearch Institute we Frankfurcie przeanalizował ślady starcia na zębach trzonowych neandertalczyków i wczesnych homo sapiens oraz porównał je z mikrostarciami na zębach współcześnie żyjących łowców-zbieraczy.

Okazało się, że w Europie zarówno homo sapiens, jak i neandertalczycy spożywali głównie mięso, natomiast mieszkańcy Bliskiego Wschodu i Bałkanów jedli też rośliny strączkowe i nasiona traw. Potwierdziły to badania kamienia nazębnego neandertalczyków z jaskini Szanidar w Iraku oraz jaskini Spy w Belgii, znalazły się w nim bowiem ślady skrobi daktyli, dzikich zbóż i roślin strączkowych.

Artykuł stanowi fragment książki Agnieszki Krzemińskiej pt. Dawniej ludzie żyli w brudzie. Kiedy i dlaczego zaczęliśmy o siebie dbać? (Wydawnictwo Poznańskie 2021).
Artykuł stanowi fragment książki Agnieszki Krzemińskiej pt. Dawniej ludzie żyli w brudzie. Kiedy i dlaczego zaczęliśmy o siebie dbać? (Wydawnictwo Poznańskie 2021).

Zęby jako trzecia ręka

Uzupełniającym badaniem są analizy proporcji stałych izotopów azotu i węgla ze szkliwa zębów, też dające informacje o przewadze produktów pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego. Nie tylko dieta pozostawia ślad na zębach. Niektóre ludy wykorzystywały je na przykład jako narzędzie do rozgryzania ziaren, z których potem wytwarzano alkohol, albo jako tzw. trzecią rękę.

Z badań Wiesława Lorkiewicza, prowadzonych na 76 czaszkach kultury lendzielskiej (6,6–6 tysięcy lat temu) z terenów Kujaw, wynika, że co trzeci zmarły miał na kłach i siekaczach charakterystyczne bruzdy.


Reklama


Kobiety częściej wykorzystywały zęby do pracy – aż połowa z nich miała uszkodzenia na szkliwie – jednak mężczyźni wkładali w tę samą czynność więcej siły, bo u nich bruzdy były głębsze i szersze, a zęby starte czasami aż do miazgi.

Te delikatniejsze ślady powstają, gdy nitki, włókna czy witki przytrzymuje się zębami podczas tkania, plecenia koszy czy w produkcji przędzy. Poważniejsze wgłębienia i zużycie pojawiają się na przykład u Inuitów, którzy wykorzystują siłę szczęk i zęby do zmiękczania skór.

Narzędzia wykorzystywane przez przedstawicieli kultury lendzielskiej (Jan Mehlich/CC BY-SA 3.0).
Narzędzia wykorzystywane przez przedstawicieli kultury lendzielskiej (Jan Mehlich/CC BY-SA 3.0).

Kolejną tajemnicę mogą zdradzać izotopy strontu szkliwa, które kształtuje się w dzieciństwie. Ich sygnatura stanowi wypadkową składu izotopowego wody i podłoża geologicznego w okolicach domu rodzinnego. Dzięki badaniom izotopów strontu z zębów można powiedzieć, czy dana osoba zmarła w miejscu, gdzie się urodziła, czy też pochodzi z innych stron.

Na przykład na cmentarzysku z XVI wieku w meksykańskim mieście Campeche znaleziono cztery czaszki z zębami zniekształconymi w sposób typowy dla plemion afrykańskich – analiza izotopowa tylko potwierdziła, że należały one do niewolników z Afryki Zachodniej.

Źródło informacji genetycznym pochodzeniu

Jednak dla badaczy przeszłości największym skarbem kryjącym się w zębach naszych przodków jest antyczne DNA – źródło informacji o naszym genetycznym pochodzeniu.

To zębom zawdzięczamy odtworzenie genomu neandertalczyka, informację, że się z nim krzyżowaliśmy, a także to, kiedy zaczęliśmy pić mleko, na jakie choroby genetyczne chorowali nasi przodkowie i jak zasiedlaliśmy Europę.

Dzięki zachowanym zębom udało się odtworzyć genom neandertalczyków. Na ilustracji rekonstrukcja wyglądu neandertalskiej kobiety (Bacon Cph/CC BY 2.5).
Dzięki zachowanym zębom udało się odtworzyć genom neandertalczyków. Na ilustracji rekonstrukcja wyglądu neandertalskiej kobiety (Bacon Cph/CC BY 2.5).

Pochodzące z zębów dane zmieniły wiedzę o przeszłości, nic więc dziwnego, że naukowcy tak bardzo sobie je cenią, choć zdaje się, że i w przeszłości ludzie mieli do nich słabość, skoro przechowywali je jako talizmany i amulety.

Aby się upiększyć i dodać sobie splendoru oraz posiąść siłę zwierzęcia, noszono wisiorki i naszyjniki z zębów drapieżników, ale zdarzało się też, że przechowywano ząb przodka lub dziecka, co miało chronić, umożliwiać kontakt z ukochanym lub zachować pamięć o nim.

Przeczytaj również o tym kiedy człowiek opanował ogień? Stało się to wcześniej niż myślisz


Reklama


Źródło

Artykuł stanowi fragment książki Agnieszki Krzemińskiej pt. Dawniej ludzie żyli w brudzie. Kiedy i dlaczego zaczęliśmy o siebie dbać? Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Poznańskiego.

Kiedy i dlaczego ludzie zaczęli o siebie dbać?

Tytuł, lead i śródtytuły pochodzą od redakcji. Tekst został poddany obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia większej liczby akapitów.

Autor
Agnieszka Krzemińska
Dołącz do dyskusji

Jeśli nie chcesz, nie musisz podawać swojego adresu email, nazwy ani adresu strony www. Możesz komentować całkowicie anonimowo.


Reklama

Wielka historia, czyli…

Niesamowite opowieści, unikalne ilustracje, niewiarygodne fakty. Codzienna dawka historii.

Dowiedz się więcej

Dołącz do nas

Kamil Janicki

Historyk, pisarz i publicysta, redaktor naczelny WielkiejHISTORII. Autor książek takich, jak Pańszczyzna. Prawdziwa historia polskiego niewolnictwa, Wawel. Biografia, Warcholstwo czy Cywilizacja Słowian. Jego najnowsza książka toŚredniowiecze w liczbach (2024).

Rafał Kuzak

Historyk, specjalista od dziejów przedwojennej Polski. Współzałożyciel portalu WielkaHISTORIA.pl. Autor kilkuset artykułów popularnonaukowych. Współautor książek Przedwojenna Polska w liczbach, Okupowana Polska w liczbach oraz Wielka Księga Armii Krajowej.

Wielkie historie w twojej skrzynce

Zapisz się, by dostawać najciekawsze informacje z przeszłości. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.