W 2001 roku telewizja BBC zapytała łącznie 30 000 Brytyjczyków o to, kogo uważają za najwybitniejszego bohatera w historii kraju. Pierwsze miejsce zajął Winston Churchill, trzecie księżna Diana, a czwarte – Charles Darwin. Na kolejnych lokatach respondenci umieścili Szekspira i Isaaca Newtona. Już na 12 miejscu (bardzo wysoko, biorąc pod uwagę konkurencję!) znalazł się James Cook.
Nawigator, kartograf i odkrywca żyjący w latach 1728-1779 pozostaje bohaterem narodowym i jedną z najtrwalszych ikon osiągnięć Imperium Brytyjskiego.
Reklama
Uosobienie wieku oświecenia?
W służbie korony James Cook trzykrotnie podejmował się okrążenia globu. Sporządził szczegółowe mapy wybrzeży Australii i Nowej Zelandii.
W latach 1772-1775 zapuścił się najdalej na południe z wszystkich wcześniejszych odkrywców. Tylko podczas tej wyprawy, obejmującej koło podbiegunowe, przemierzył 100 000 kilometrów. W 1778 roku jako pierwszy Europejczyk dotarł też na Hawaje.
„Był człowiekiem uosabiającym wiek oświecenia. Prowadził postępową misję, okazując rdzennym ludziom cierpliwość i wyrozumiałość” – przekonuje profesor Uniwersytetu Cambridge Robert Tombs. I dodaje: „wcale nie był ludobójcą”.
Obalone posągi
Komentarz padł w artykule z lutego 2021 roku i nie był w żadnym razie przypadkowy. Obchody 250 rocznicy pierwszej wyprawy Cooka, przypadające na lata 2018-2021, obudziły dyskusję na temat prawdziwego dziedzictwa, jakie pozostawił rzekomo dwunasty najwybitniejszy Brytyjczyk w dziejach.
Reklama
Pomniki Cooka w Australii i Nowej Zelandii uległy aktom wandalizmu, a ten w kanadyjskiej Victorii został obalony przez demonstrantów. W debacie publicznej pojawił się wreszcie obraz Cooka, o którym podręczniki nie wspominają: propagatora kolonializmu i wyjątkowego sadysty o nieludzkich odruchach.
Prawdziwa twarz Jamesa Cooka
Jak wyjaśnia Caroline Alexander na kartach nowej książki pt. Bunt na Bounty. Historia prawdziwa, ciemna strona Cooka nie była oczywista od początku.
Jego coraz bardziej zwyrodniałe oblicze i „nowe skłonności” stały się widoczne podczas trzeciej wyprawy (1776-1779), zwłaszcza po przybiciu do Wysp Przyjaznych. Oto jak wówczas postępował brytyjski heros i „uosobienie oświecenia”:
Na Anamooka osobiście wychłostał pomniejszego wodza za jakąś drobną kradzież, a następnie kazał go związać i bezceremonialnie odwieźć na brzeg, gdzie został wykupiony za równowartość wieprza.
Na Tongatapu Cook wymierzył karę za kradzież oraz za to, że rzucano w jego stronę kamieniami, wymierzając złodziejom po dwanaście batów, a następnie, w furii bezsilnej irytacji, wyciął im na nagich ramionach krzyże.
Reklama
Po tym, jak ruszył w dalszą drogę na Tahiti, kary Cooka stawały się coraz surowsze. Kradzież kozy stała się dla niego pretekstem do zniszczenia i splądrowania całej wioski, a strata sekstansu doprowadziła do jawnego okrucieństwa – złodziejowi nakazano ogolić głowę i obciąć uszy.
Przerażeni oficerowie Cooka wyrazili swoją dezaprobatę, ale w większości pozostali bezsilni i ograniczyli się tylko do wybąkania niezadowolenia w swoich dziennikach. Kiedy tahitański więzień umknął, Cook nakazał swoim ludziom zebrać się pod masztem i obniżył im stopnie, a wartownikowi, który nie dopełnił swoich obowiązków, wymierzano chłostę przez trzy kolejne dni.
Urwana historia
Caroline Alexander zastanawia się, co nastąpiłoby, gdyby Cook powrócił ze swojej ostatniej wyprawy. Czy po zapoznaniu się z raportami załogi ktoś uznałby, że jego narastający sadyzm wyklucza dalsze dowodzenie? Czy kapitan poniósłby jakiekolwiek konsekwencje? A może raczej posypałyby się na niego nowe wyróżnienia, ordery i tytuły?
Odpowiedzi nie znamy, bo Cook zginął 13 lutego 1779. Zamordowali go mieszkańcy Hawajów, po tym, jak najpierw kazał ukraść drewno z uświęconego miejsca pochówków, a następnie osobiście podjął próbę uprowadzenia i uwięzienia króla wyspy Kalani’opuu.
***
Wśród podkomendnych Cooka znajdował się przyszły dowódca okrętu Bounty. Lekcje sadyzmu, jakie odebrał od wielkiego odkrywcy pośrednio doprowadziły do najsłynniejszego buntu w dziejach brytyjskiej marynarki. Przeczytacie o tym w książce Caroline Alexander pt. Bunt na Bounty. Historia prawdziwa (Wydawnictwo Poznańskie 2022).
Bibliografia
- Alexander Caroline, Bunt na Bounty. Historia prawdziwa, Wydawnictwo Poznańskie 2022.
- McLynn Frank, Captain Cook. Master of the Seas, Yale University Press 2011.
- Roy Ainge, New Zealand wrestles with 250th anniversary of James Cook’s arrival, „The Guardian”, 8 października 2019.
- The Top 100 Great Britons (11-100), „BBC1”, 4 grudnia 2002.
- Tombs Robert, Captain Cook wasn’t a „genocidal” villain, „The Telegraph”, 4 lutego 2021.
