Jak naprawdę wyglądała Kleopatra?

Na obrazach i w filmach Kleopatra jest piękna, uwodzicielska i, rzecz jasna, biała. W ostatnich latach wizerunek ten zaczęto jednak kwestionować. Przecież nawet na monetach z epoki – jedynym „portrecie” sporządzonym przez jej współczesnych – widać Kleopatrę zdecydowanie odbiegającą od potocznego wyobrażenia.

To wprost niewiarygodne, że o wyglądzie sławnej władczyni Egiptu wiemy tak niewiele. Owszem, Kleopatra pojawiła się na obrazach i rzeźbach niezliczoną ilość razy; żaden z tych wizerunków nie powstał jednak za jej życia.

Reklama

Kontrowersje w sprawie jej wizerunku narastają już od dawna. Kolejni badacze wskazują, że postać funkcjonująca w kulturze popularnej może rażąco odbiegać od oryginału. Co rzeczywiście da się powiedzieć o fizjonomii Kleopatry?

Niebywała uroda (albo nie)

Zgody co do egipskiej faraonki, panującej od 51 do 30 roku przed naszą erą, nie było już wśród rzymskich historyków, którzy powinni mieć na jej temat najwięcej do powiedzenia. Plutarch i Kasjusz Dion przedstawili dwie skrajnie różne opinie.

Ten pierwszy w Żywotach sławnych mężów, których rozdział poświęcił Markowi Antoniuszowi, pisał:

Piękność jej sama w sobie nie była — jak podają — niezrównana i olśniewająca wzrok ludzki, ale zetknięcie się z nią miało coś zniewalającego. Jej postać przy ujmującej łatwości w rozmowie i jednocześnie tchnąca z niej jakoś kultura obyczajów wywoływały swoiste wrażenie. Przyjemny miała już sam głos.

Z kolei Kasjusz Dion, który swoją Historię rzymską spisywał nieco później, podawał:

Była bowiem kobietą niebywałej urody, a wtedy, tj. gdy jej urok był właśnie w szczytowym rozkwicie, sprawiała zaiste uderzające wrażenie; ponadto miała czarujący głos, a za pomocą swych wdzięków potrafiła zjednać sobie każdego.

Reklama

A więc piękna czy tylko czarująca? Jedno jest pewne: późniejsi artyści jak jeden mąż zagłosowali za wersją Kasjusza Diona.

Gdy egipska królowa pojawia się na obrazach, takich jak choćby Kleopatra i chłop Eugène’a Delacroix, jest przedstawiana jako skończona piękność. Na dodatek spełniająca zdecydowanie zachodnie standardy urody.

Wielki nos, wydatny podbródek…

Niewątpliwym ciosem dla wszystkich, którym te przedstawienia się podobają, było odnalezienie monet z wybitym na nich wizerunkiem Kleopatry. Ten uproszczony „portret”… nie zachwycił.

„Monety ukazują wydatny nos (cecha rodzinna) i podbródek, a także przeszywające spojrzenie i włosy ściągnięte do tyłu, związane w kok” – wyjaśnia archeolog i filolog klasyczny z uniwersytetu Ohio, profesor Duane W. Roller.

Reklama

Z kolei badaczka Sally-Ann Ashton przekonuje:

Wizerunki z monet są wykorzystywane, by obalić tezę o rzekomej urodzie Kleopatry, tylko dlatego, że nie spełniają współczesnych zachodnich wyobrażeń na temat tego, co jest w sposób akceptowalny atrakcyjne.

Ashton „wielkie rozczarowanie” Kleopatrą traktuje jako wyraz… historycznego seksizmu. „Niewiele historycznych postaci płci męskiej musi znosić podobne poniżenie, by osądzano ich na postawie jednego wizerunku, który uznano za niezbyt pochlebny” – podkreśla.

Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.

Tak mała jak worek na pościel

Jest jeszcze jedna cecha, co do której możemy być względnie pewni. Wiemy mianowicie, że Kleopatra nie należała do wysokich.

„To, że była niska, jest otwarcie powiedziane w jednym źródle i wynika być może także ze sławnej opowieści z workiem na pościel” – opowiada Duane W. Roller.

Chodzi mu oczywiście o niezwykły sposób, w jaki Kleopatra przedstawiła się Cezarowi. Potocznie mówi się, że wyturlała się z dywanu; Plutarch podaje jednak, że „weszła do skórzanego worka na pościel”.

Dzisiaj szacuje się, że królowa Egiptu mogła mieć około 152-153 centymetry wzrostu. Podobno nawet na tamte czasy nie było to wiele.

Greczynka, a może… Afrykanka?

Idąc dalej na przekór potocznym wyobrażeniom, w ostatnich dekadach podano w wątpliwość jeszcze jeden element wizerunku Kleopatry: kolor jej skóry. Część badaczy zaczęła przychylać się ku tezie, że faraonka wcale nie musiała być biała.

„Możliwe, że Kleopatra VII była w trzech czwartych macedońskiego, a w jednej czwartej egipskiego pochodzenia” – spekuluje Duane W. Roller.

Reklama

Także Sally-Ann Ashton zwraca uwagę na fakt, że nie znamy tożsamości babki władczyni ze strony ojca, a i o matkę toczą się spory. Ostatnia przedstawicielka rodu Ptolemeuszy mogła więc nie być w 100% Macedonką.

Być może zatem królowa miała cerę mieszaną, a nawet czarną? Niestety źródła milczą na ten temat. „Rzymscy pisarze mogą nie odnotowywać koloru skóry Kleopatry – czy w ogóle zauważyliby, gdyby była w jednej czwartej Afrykanką? Możliwe, że nie” – przekonuje Ashton.

Egzotyczna królowa

Badaczka dodaje też, że sama Kleopatra, nawet mając jasną cerę, mogła chcieć przez wygląd podkreślać swoje związki z państwem, którym rządziła:

Niezależnie od koloru jej skóry, pozostałości dotyczące Kleopatry, znalezione w Egipcie, silnie sugerują, że Kleopatra chciała być postrzegana jako Egipcjanka w swoim rodzinnym kraju i że jej greckie dziedzictwo zostało porzucone na rzecz lokalnej (egipskiej) tradycji.

Reklama

Tak też zdaniem Ashton Kleopatrę postrzegali Rzymianie: nie jako Europejkę, a jako egzotyczną królową północnoafrykańskiego królestwa. Na pewno nie rozpoznaliby jej na obrazie Delacroix.

Sama Ashton pokusiła się zresztą o „swój” wizerunek królowej. Jej Kleopatra, zaprezentowana nieco ponad dekadę temu, ma brązową cerę, mocne rysy twarzy (w tym, oczywiście, spory i zakrzywiony nos) i makijaż nawiązujący do egipskich faraonów. Ale i to jest tylko kolejna rekonstrukcja – a tego, jak blisko jej do oryginału, nie dowiemy się być może nigdy.

Przeczytaj także, kim była najbardziej bezwzględna cesarzowa starożytnego Rzymu. Miała na sumieniu całe sterty trupów

Bibliografia

1. Plutarch, Żywoty sławnych mężów, Ossolineum 1956.
2. Sally-Ann Ashton, Cleopatra and Egypt, Wiley-Blackwell 2008.
3. Duane W. Roller, Cleopatra. A Biography, Oxford University Press 2010.
4. Branko van Oppen, Was Cleopatra Beautiful?, AncientWorldMagazine.com 27.12.2018.
5. Kasjusz Dion, Historia rzymska, t. II, WBP w Krakowie 2008.

Ilustracja tytułowa: Kleopatra na obrazie Johna Williama Waterhouse’a (domena publiczna).