Ugruntowana tradycja mówi o Gnieźnie, jako kolebce Piastów i pierwszej, symbolicznej stolicy (pra)Polski. Jest to jednak tradycja sztuczna i niewątpliwie fałszywa.
Przekonanie o wiodącej roli Gniezna wśród grodzisk pierwszych Piastów pozostawało niezachwiane do schyłku XX wieku. Dopiero upowszechnienie nowoczesnych technik badań archeologicznych sprawiło, że powszechnie przyjęty pogląd trzeba było odesłać do lamusa.
Reklama
Przewrót w archeologii
Tak zwana metoda dendrochronologiczna pozwala datować zachowane próbki drewna w oparciu o przyrost słojów. W idealnych warunkach z jej użyciem da się wskazać dokładny rok ścięcia danego drzewa użytego do budowy. Zwykle – przynajmniej domniemaną dekadę.
Gdy analizom dendrochronologicznym poddano próbki z wielkopolskich grodów okazało się, że państwo jednak nie mogło zacząć się z Gnieźnie. Za czasów pierwszych Piastów Gniezno bowiem nie istniało. Przynajmniej nie jako twierdza czy miejsce sprawowania władzy wojskowej.
Zdegradowane Gniezno
Gród gnieźnieński zaczęto budować dopiero około roku 940 – zaledwie ćwierć wieku przed chrztem Mieszka I i dużo później niż inne znane fortece Piastów.
Wiele danych archeologicznych wskazuje zresztą, że w początkowym okresie ekspansji rodu Gniezno nie znajdowało się nawet na obszarze piastowskich wpływów. Pierwsza „stolica”, z której dynastia rozpoczęła swoją ekspansję, musiała leżeć gdzie indziej.
Reklama
75 lat wcześniej… w Gieczu
W świetle obecnego stanu badań najwcześniejszym grodem związanym z Piastami i stale istniejącym aż do czasów chrześcijańskich był Giecz.
Wzniesiono go już około roku 865. Forteca nie robiła imponującego wrażenia, zwłaszcza na tle późniejszych, potężnych grodów w Poznaniu (30 kilometrów na zachód) czy Gnieźnie (25 kilometrów na północny wschód).
Pierwotny gród giecki miał kształt okręgu o średnicy około 70 metrów. W jego wnętrzu znajdował się jeszcze dodatkowo umocniony majdan, szeroki na 45 metrów. Konstrukcja, choć względnie skromna, długo była też jedyna w swej okolicy – otaczały ją chyba tylko osady otwarte, pozbawione jakichkolwiek fortyfikacji.
Skarby, tarcze i pancerni
Centralne położenie Giecza na obszarze późniejszej domeny Piastów, trwałość grodu i jego wczesna metryka doprowadziły wielu archeologów do wniosku, że właśnie tu wzięła swój początek polska dynastia. Za Gieczem jako najstarszym ośrodkiem rodu opowiadali się między innymi Michał Kara, Zofia Kurnatowska czy Teresa Krysztofiak.
Wprawdzie kroniki nie przechowały przekazów o Gieczu jako symbolicznej stolicy ani punkcie sprawowania władzy zwierzchniej, ale też nie pomijały tego grodu milczeniem.
Gall Anonim wymienił Giecz wśród najważniejszych ośrodków w Wielkopolsce za czasów pierwszych Piastów. Twierdził, że Bolesław Chrobry miał stamtąd „trzystu pancernych i dwa tysiące tarczowników”.
W okolicy Giecza natrafiono też na największe w całym dorzeczu Warty skupisko srebrnych skarbów z czasów wczesnopiastowskich. Fakt ten uchodzi za dodatkową wskazówkę, iż twierdza miała szczególne znaczenie dla miejscowych elit.
Reklama
Co więcej, w Gieczu – już po chrzcie dynastii – zaczęto budować kamienny zespół pałacowy, podobny do tych znanych z Ostrowa Lednickiego czy Poznania. Wprawdzie inwestycji nigdy nie ukończono, ale sam fakt, że została podjęta, potwierdza, iż w czasach Bolesława Chrobrego bądź jego syna Mieszka II Lamberta Giecz niezmiennie stanowił kluczowe miejsce dla rodu panującego.
Trzy pokolenia
Istnieją alternatywne teorie. Na przykład profesor Andrzej Buko pierwotną „stolicę” państwa Piastów lokuje raczej w Kaliszu. Za wariantem gieckim przemawia jednak wyjątkowo wiele silnych argumentów.
Wydaje się, że właśnie tu musiał żyć protoplasta rodu Piastów. Nie zaszkodzi przypomnieć, że autor pierwszej polskiej kroniki Gall Anonim znał imiona trzech „przedhistorycznych” członków dynastii.
Najwcześniejszym władcą piastowskim był według dziejopisa Siemowit – domniemany dziadek Mieszka I. W dawnej nauce twierdzono, że drzewo rodowe mogło być znacznie dłuższe, a do czasów kronikarza nie dotrwały wiadomości o rzeczywiście pierwszych Piastach. Część badaczy przedstawiała też pogląd wprost odwrotny, w myśl którego wszystkich władców przed Mieszkiem – Siemowita, Lestka oraz Siemomysła – zwyczajnie zmyślono.
Reklama
Liczba trzech przedhistorycznych pokoleń, znanych Gallowi, zaskakująco dobrze współgra jednak z datą powstania Giecza. W czasach tak zwanego pierwszego państwa Piastów – od Mieszka I po Bolesława Krzywoustego – polscy władcy najczęściej utrzymywali się na tronie przez około dwadzieścia, trzydzieści lat. Jeśli podobnie było też wcześniej, to kariera Siemowita rzeczywiście mogła rozpocząć się około 865 roku.
Nie był on jeszcze księciem, ale raczej watażką, który zdołał zgromadzić wokół siebie bandę osiłków, żądnych przygody i łatwego zarobku. Następnie – drogą łupieżczych wypadów i terroru – podporządkowywał sobie ludność kolejnych osad. Bazę wypadową stanowił dla niego Giecz.
****
Powyższy tekst przygotowałem na potrzeby książki Chwile przełomu (Bellona 2021). To wspólna publikacja autorstwa publicystów portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca kluczowe punkty zwrotne w dziejach Polski.
Nasi najlepsi publicyści o wydarzeniach, które zmieniły dzieje Polski
Bibliografia
- Buko Andrzej, 1050-lecie chrześcijaństwa na ziemiach polskich, „Nauka”, nr 2/2016.
- Buko Andrzej, Ośrodki centralne a problem najstarszego patrymonium Piastów, „Archeologia Polski”, t. 66 (2012).
- Kara Michał, Archeologia o początkach państwa Piastów. Nowe aspekty i wyniki badań [w:]Tradycje i nowoczesność. Początki państwa polskiego na tle środkowoeuropejskim w badaniach interdyscyplinarnych, red. H. Kóčka-Krenz, M. Matla, M. Danielewski, Poznań 2016.
- Kóčka-Krenz Hanna, Badania milenijne w perspektywie archeologicznej Tradycje i nowoczesność. Początki państwa polskiego na tle środkowoeuropejskim w badaniach interdyscyplinarnych, red. H. Kóčka-Krenz, M. Matla, M. Danielewski, Poznań 2016.
- Kurnatowska Zofia, Badania nad początkiem i rozwojem społeczeństwa wczesnopolskiego [w:] Archeologia i prahistoria polska w ostatnim półwieczu, red. M. Kobusiewicz, S. Kurnatowski, Poznań 2000.
- Kurnatowska Zofia, Kara Michał, Wczesnopiastowskie regnum – jak powstało i jaki miało charakter? Próba spojrzenia od strony źródeł archeologicznych, „Slavia Antiqua”, t. 51 (2010).
