Polskie plany kolonialne. Czy II RP miała szansę zdobyć część Afryki?

„Żądamy kolonii dla Polski” – krzyczały plakaty. Organizacja wzywająca do zajęcia części Afryki skupiała milion członków. A jeden z faktycznie realizowanych projektów miał nawet pozwolić na… zrekrutowanie 100 000 afrykańskich żołnierzy do walki w II wojnie światowej.

Problematyka morska cieszyła się w II Rzeczpospolitej ogromną popularnością. Szeroko propagowała ją w całym kraju Liga Morska i Kolonialna: organizacja społeczna powstała w 1924 roku na bazie towarzystw żeglugowych z Krakowa oraz Warszawy i działająca początkowo pod nazwą Ligi Morskiej i Rzecznej.

Reklama

W 1939 roku Liga miała 300 oddziałów krajowych i skupiała w swoich szeregach 992 780 członków z praktycznie wszystkich warstw społecznych. Do tego dochodziły jeszcze koła szkolne, do których należało 312 000 uczniów. Imponujące liczby, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę, że na przykład Związek Harcerstwa Polskiego skupiał w tym samym czasie tylko 205 000 członków.

Madagaskar, Angola, a może Kamerun?

Jedną z idei upowszechnianych przez Ligę była konieczność posiadania przez Rzeczpospolitą kolonii zamorskich, co miało być dowodem mocarstwowości państwa.

O kwestii tej zażarcie dyskutowali przedstawiciele elit politycznych i społecznych. Temat kolonii podejmowano też w kontaktach zagranicznych, zarówno oficjalnie, jak i przy okazji zakulisowych negocjacji.

Z politykami francuskimi rozmawiano na temat odsprzedania Polsce Madagaskaru lub w ostateczności wydzierżawienia jego części. Próbowano się porozumieć z Portugalią w sprawie zasiedlenia przez polskich osadników Angoli. Mówiono też o Kamerunie, powołując się na casus Stefana Szolc-Rogozińskiego, penetrującego te tereny w latach 80. XIX wieku.

Reklama

Jednocześnie wielu znakomitych pisarzy-podróżników, takich jak chociażby Arkady Fiedler, odbywało wojaże do egzotycznych krain, co w myśl spekulacji nie było niewinną rozrywką, ale metodą dyskretnej selekcji przyszłych punktów zaczepienia dla polskich ambicji. Niektóre z tych wypraw wzbudziły autentyczny niepokój czynników rządowych Brazylii i Francji.

100 000 afrykańskich żołnierzy dla Polski

W Stanach Zjednoczonych irytację wywołało zaangażowanie Polski w Liberii – oficjalnie niepodległej, ale silnie uzależnionej gospodarczo od Waszyngtonu.

Utrzymująca system niewolniczy Liberia stała w obliczu wykluczenia z Ligii Narodów. Spekulowano nawet, że kraj zostanie przymusowo podporządkowany jednemu z mocarstw jako jego „mandat”. To zaś sprawiało, że zachodnioafrykańscy politycy byli otwarci na współpracę z poszukującą własnego przyczółku na Czarnym Lądzie Polską.

Wprawdzie rząd Rzeczpospolitej odmówił oficjalnego zaangażowania, ale 28 kwietnia 1934 roku zawarto umowę między Ligą Morską i Kolonialną oraz władzami Liberii. Na jej mocy Rzeczpospolita uzyskała prawo dzierżawy 50 plantacji dla swoich osadników, strefę wolnocłową w liberyjskich portach, pozwolenie na prowadzenie poszukiwań geologicznych i prawo do organizacji żeglugi przybrzeżnej.

Reklama

Jeszcze bardziej sensacyjnie brzmiały pogłoski o podpisaniu tajnego protokołu do tej umowy, który rzekomo miał dawać Polakom prawo do rekrutacji nawet 100 000 Liberyjczyków, w razie gdyby w Europie wybuchła wojna.

„Żarłoczna Polska”

Zanim plantacje zaczęły przynosić jakiekolwiek wymierne zyski w sprawę wmieszał się amerykański Departament Stanu, który kilkakrotnie wzywał polską ambasadę w Waszyngtonie do ujawnienia rzeczywistego charakteru działań Ligii Morskiej i Kolonialnej w Afryce Zachodniej.

W alarmistyczne tony uderzyła amerykańska prasa, twierdząca, że Liberii grozi „pochłonięcie przez żarłoczną Polskę”. Zwłaszcza amerykańskie sfery biznesowe miały powody do niepokoju, bo wielki koncern oponiarski Firestone zainwestował krocie w uprawę kauczuku w republice.

Oliwy do ognia dolały pojawiające się również w Polsce, wśród prominentnych działaczy Ligii, głosy o chęci podporządkowania Liberii. Temat zaraz podchwyciły gazety nad Wisłą, od dawna „żądające kolonii dla Polski”.

A może sektor na Antarktydzie?

Afrykańska awantura skończyła się pod koniec 1938 roku, po tym jak polskich plantatorów oskarżono o liczne, rzeczywiste i wyimaginowane, nadużycia oraz brak respektu dla liberyjskiego prawa.

Polacy zarzekali się wprawdzie, że to Amerykanie próbują ich skompromitować i inspirują prowokacje, ale nie odnieśli skutku. Rząd w Warszawie, chcąc wyjść z twarzą z konfliktu z zaprzyjaźnionym mocarstwem, w końcu powiedział dość i nakazał Lidze wycofać się z Liberii.

Reklama

Oczywiste niepowodzenie nie osłabiło apetytu Polaków na zamorskie terytoria. Jeszcze w 1939 roku debatowano nad wydzieleniem polskiego sektora… na Antarktydzie. Polskie sny kolonialne rozwiały się ostatecznie dopiero 1 września tego pamiętnego roku.

Przeczytaj również o tym, że przed wojną nikt nie wiedział jaką powierzchnię ma Polska. Dlaczego tak trudno było to określić?

****

Powyższy tekst przygotowałem na potrzeby książki Przedwojenna Polska w liczbach (Bellona 2020). To wspólna publikacja autorstwa członków zespołu portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca jak naprawdę wyglądało życie w II RP.

Prawda o życiu naszych pradziadków

Bibliografia

1. Kowalski Marek Arpad, Kolonie Rzeczypospolitej, Warszawa 2014.
2. Mały Rocznik Statystyczny Polski. Wrzesień 1939 – czerwiec 1941, Londyn 1941.
3. Morawski Wojciech, Dzieje gospodarcze Polski, Warszawa 2010. 
4. Polska na morzu, Warszawa 1935.