Szczepcio i Tońcio. Zapomniani celebryci, za którymi szalały miliony Polaków

Kiedy występowali, „odkładano karty przy brydżu, przerywano seanse spirytystyczne, narzeczeni przestawali się całować, a dzieci odmawiały udania się na spoczynek”. Takiego sukcesu, jaki odnieśli ci artyści, do dzisiaj chyba nikt nie powtórzył. Dlaczego popadli w niemal całkowite zapomnienie?

Arcylwowianin Jerzy Janicki, współautor bardzo popularnego słuchowiska Matysiakowie oraz serialu telewizyjnego Dom, mawiał, że nie wymiatały one ulic w niedzielne wieczory tak, jak udawało się to radiowej „Wesołej Lwowskiej Fali”. Wówczas bowiem pustoszały kawiarnie i restauracje, a ludzie gromadzili się przy radioodbiornikach, by wysłuchać audycji ze Lwowa. Główną atrakcją programu byli Szczepcio i Tońcio, choć właściwie powinno się mówić: Szczepciu i Tońciu.

Reklama

Audycję lwowskiej rozgłośni Polskiego Radia nadano po raz pierwszy 23 października 1932 roku, wtedy jeszcze pod tytułem „Wesoła Lwowska Niedziela”. I wówczas „rozbiła się nagle nad Lwowem wielka bania z humorem i uśmiechem, z poetyckim słowem, satyrą, melodią i piosenką”.

Sukces lwowskiej audycji

Twórcą owej „bani” był Wiktor Budzyński, który co prawda urodził w Stanisławowie, ale już od czasów szkoły średniej czuł się prawdziwym lwowianinem. W 1928 roku założył teatrzyk „Nasze Oczko”, gdzie wraz ze Stanisławem Czernym prezentował dowcipne dialogi mówione bałakiem, czyli gwarą lwowskich przedmieść. Gdy cztery lata później został kierownikiem audycji słowno-muzycznych lwowskiej rozgłośni Polskiego Radia, wpadł na „szatański” pomysł, który okazał się fenomenalnym sukcesem na skalę ogólnopolską.

„Kasujemy cały program niedzielny warszawski – tłumaczył – nie bierzemy niczego ani z Warszawy, ani z żadnej innej stacji, tylko sami – słyszycie? – sami wypełniamy całą niedzielę programu radiowego. Czym? Humorem, wesołą piosenką, dowcipem, satyrą, lekką muzyką”.

Zespół składał się z entuzjastów, którzy poza radiowymi występami wykonywali własne zawody. Było wśród nich czterech magistrów prawa, urzędnik Izby Skarbowej, inżynier rolnictwa, rzeźnik, a także adwokat, poeta i dziennikarz. Czyli „nie najgorzej wykształcona i utalentowana »bomba śmiechu«”, jak nazywali ją słuchacze.

Ośmiogodzinny, nadawany raz w miesiącu program okazał się prawdziwym przebojem, a na adres rozgłośni przy ul. Batorego 6 (dziś Kniazia Romana) nadchodziły tysiące listów od zachwyconych słuchaczy. Nie mogła tego nie zauważyć dyrekcja Polskiego Radia, toteż w lipcu 1933 roku lokalna audycja – już pod nazwą „Wesoła Lwowska Fala” – trafiła na antenę ogólnopolską. Wprawdzie program skrócono do 45 minut, a późnej do pół godziny, ale za to nadawano go cztery razy w miesiącu (…).

Według danych Polskiego Radia „Wesołej Lwowskiej Fali” słuchało podobno 5–6 milionów Polaków, co wydaje się liczbą trochę przesadzoną. Gdy audycja startowała, zarejestrowanych było około 300 tysięcy radioabonentów, natomiast cztery lata później – prawie 700 tysięcy. Jednak trzeba pamiętać o tym, że przy odbiornikach gromadziło się przynajmniej kilka, a często kilkanaście osób.

Szczepcio i Tońcio

Kolegą Budzyńskiego ze szkolnej ławy, a także ze studiów, był pochodzący z przedmieścia Łyczakowskiego adwokat Henryk Vogelfänger. Po pewnym spotkaniu towarzyskim, podczas którego popisał się on monologiem mówionym w bałaku, Budzyński zaproponował mu występ na antenie.

W ten sposób przed mikrofonem pojawił się Tońcio, któremu Budzyński dodał do towarzystwa Szczepcia, czyli Kazimierza Wajdę z dzielnicy Gródeckiej. Wajda miał za sobą epizod studencki na politechnice, ale naukę porzucił dla aktorstwa. Zagrał nawet w teatrze u Leona Schillera, ale ostatecznie został spikerem lwowskiej rozgłośni Polskiego Radia.

Imiona radiowych postaci miały związek z miejscami urodzenia wykonawców, ponieważ Wajda, czyli Szczepcio, urodził się niedaleko kościoła św. Elżbiety, nawiązującego do wiedeńskiej katedry świętego Szczepana, natomiast Vogelfänger, czyli Tońcio, przyszedł na świat w parafii św. Antoniego.

Szczepcio i Tońcio spopularyzowali i nobilitowali bałak – gwarę kojarzoną z mieszkańcami lwowskich przedmieść, ale znaną chyba przez wszystkich lwowian, może poza duchowieństwem, zakonnicami i uczennicami szkół średnich, chociaż nie wszystkich. Jednak przede wszystkim bałak był plebejskim żargonem – godnym pogardy, lekceważonym i zwalczanym przez wyższe i średnie sfery. W szkołach z reguły go tępiono, informując rodziców, że ich dzieci „mówią po batiarsku!” (…).

W bałaku aż połowa słów zaczerpnięta była z języka niemieckiego, ukraińskiego, jidysz oraz żargonu przestępczego. Żeby zrozumieć cały urok bałaku, trzeba go usłyszeć, gdyż trudno opisać nosową wymowę i śpiewne przeciąganie samogłosek.

Reklama

Słowo „batiar” pochodzi z języka węgierskiego (betyár) i posiada dwa znaczenia. Pierwsze określa rozbójnika, natomiast drugie, bardziej żartobliwe – zucha, śmiałka, urwisa. Lwowski batiar występował w obu tych znaczeniach (…).

Zakochani we Lwowie batiarzy

Szczepcio i Tońcio wykreowali jasny mit batiara, odrywając go od półświatka i wszystkich negatywnych skojarzeń, w tym też od niecenzuralnego języka. Obaj byli poczciwymi, dobrodusznymi batiarami, ale wyraźnie się od siebie różnili.

Szczepcio był wygadanym, pewnym siebie i wszystkowiedzącym samochwałą, natomiast Tońcio – potulnym, naiwnym i zagubionym „durnym pomidorem”. Potrafił jednak niespodziewanym pytaniem zaskoczyć Szczepcia i zbić go z pantałyku. Łączyła ich natomiast dobroć, tkliwość i „gołębie wprost serce, krótko mówiąc: »serce batiara«” (…).

Radiowi batiarzy odzwierciedlali humor najweselszego miasta w Polsce, jak utrzymywali jego mieszkańcy. A humor ten  był pogodny, i co charakterystyczne, pozbawiony złośliwości i sarkazmu (…).

Najważniejszą cechą batiara była miłość do rodzinnego miasta – w filmie Michała Waszyńskiego „Włóczęgi”, który wszedł na ekrany w kwietniu 1939 roku, Szczepcio i Tońcio śpiewali:

Możliwi, że dużo ładniejszych jest miast,
Lecz Lwów to jest jeden na świeci!
I z niego wyjechać ta gdzież ja bym mógł!
Ta mamciu, ta skarz mnie Bóg!

Kilka miesięcy później wybuchła wojna, a po jej zakończeniu niemal wszyscy Polacy zostali zmuszeni do opuszczenia Lwowa. Batiarzy rozpierzchli się po Polsce i świecie. Inna sprawa, że w latach po II wojnie światowej pojęcie „batiar” pozbyło się niemal całkowicie negatywnego znaczenia. Wyszlachetniało i „stało się jednym z synonimów lwowskości, tytułem tyleż honorowym, ile zaszczytnym i poważanym”.

„Bondź, Marcelku, posłuszny…”

Trzecią część mieszkańców Lwowa stanowili Żydzi, nie zabrakło ich zatem także w „Wesołej Lwowskiej Fali”. Oprócz Szczepcia i Tońcia występowali tam Aprikosenkranc (Mieczysław Monderer) i Untenbaum (Adolf Fleischer).

„Znakomicie dialogowali przed mikrofonem – oceniał Wojciech Dzieduszycki – w lekko zarysowanym żargonie żydowskich dorobkiewiczów, komentując zarówno wydarzenia lokalnej, jak i zdarzenia wielkiej polityki. Z ostrożnym dystansem do poruszanych zagadnień zapuszczali się w niebezpieczne rejony społecznych zadrażnień”.

Do sentymentów galicyjskiej epoki miasta odwoływał się Strońć – woźny magistratu, tytułowany radcą. W jego rolę wcielił się Wilhelm Wind (Jerzy Korabiowski), a rolę jego syna, Marcelka, wykonywała Ada Sadowska. Cała Polska płakała ze śmiechu przed odbiornikami, gdy Strońć obiecywał synowi nagrodę za dobre zachowanie:

Bondź, Marcelku, posłuszny, to tatu ci weźmie zy sobu pod cukierni Zaleskiego na Akademicku ulicy, aby ta sy móg zubaczyć, jak ludzi lody jedzu.

Dialogi Szczepcia i Tońcia, przez nich samych pisane, były zabawą samą w sobie. Ale pojawił się też zamiar, by ogromną popularność radiowych batiarów wyzyskać „dla celów głębszych”. W efekcie „Szczepko i Tońko, dwa sympatyczne batiary, „nie przestając bawić – zaczęli wzruszać i uczyć”. W ich dialogach zaczęła się pojawiać „wyraźna postawa etyczna wobec życia, wobec państwa i społeczeństwa”.

Podobno modyfikacja ta nie była skutkiem odgórnego polecenia władz, lecz wynikała z własnej inicjatywy zespołu „Wesołej Lwowskiej Fali”. Szczepcio i Tońcio uczyli po prostu kochać swoje rodzinne miasto i kraj.

Reklama

Inna sprawa, że audycja nigdy nie pozostawała obojętna wobec wydarzeń w kraju i zawsze łączyła humor ze społecznym przesłaniem. Dlatego miłośnicy „Wesołej Lwowskiej Fali” po wysłuchaniu dialogu lub piosenek o Funduszu Obrony Narodowej albo Lidze Ochrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej sięgali do kieszeni znacznie chętniej niż wskutek oficjalnych apeli.

Kłopoty z cenzurą

Władze patrzyły na społeczne zaangażowanie audycji przychylnym okiem. Nie przepadały jednak za satyrą podszczypującą obóz rządzący. Od połowy 1935 roku zaczęły się kłopoty. „Coraz częściej – wspominał lwowski spiker Czesław Halski  – pozbawieni poczucia humoru quasi-dygnitarze dają wyraz niezadowoleniu, głównie poprzez Ministerstwo Poczt i Telegrafów, któremu resortowo podlegało Polskie Radio, domagając się »ukrócenia swawoli lwowskich wesołków«” (…).

Jednak największe kłopoty spowodowała audycja wyemitowana w czasie, gdy holenderska następczyni tronu Juliana oraz jej małżonek przebywali w krynickim pensjonacie „Patria”, którego właścicielem był śpiewak Jan Kiepura. Juliana leczyła się tam z bezpłodności, ze znakomitym zresztą skutkiem.

Kropką nad i stał się przeprowadzony przez Wiktora [Budzyńskiego – T.S.] wywiad z krową holenderską, za którą ryczał Józek Wieszczek; z czego nikt sobie wtedy nie zdawał sprawy, że ten wywiad może stać się przedmiotem démarche ambasady holenderskiej w Warszawie.

Dyrektor programowy lwowskiej rozgłośni Juliusz Petry został zwolniony, ale odpowiedzialny za audycję Budzyński, twórca wywiadu z krową, nie tylko nie poniósł kary, ale nawet awansował. Mimo to „Wesołą Lwowską Falę” już wkrótce zdjęto z anteny.

Ogromne protesty tysięcy słuchaczy spowodowały jednak jej przywrócenie. Objęta czujnym nadzorem „Wesoła Lwowska Fala” nie była już tą samą audycją co przedtem, toteż w lutym 1937 roku Budzyński poinformował o ostatecznym zakończeniu emisji, oświadczając przy tym, że robi to z własnej i nieprzymuszonej woli. Niespełna rok później na antenie pojawiła się audycja „Tajoj”, jednak ona – cenzurowana i pozbawiona Aprikosenkranca i Untenbauma – była już tylko bladym cieniem „Wesołej Lwowskiej Fali”.

Dalsze losy „Wesołej Lwowskiej Fali”

Popularność lwowskiej audycji radiowej sprawiła, że pojawiło się jej wcielenie sceniczne. Po pierwszym występie w Teatrze Wielkim we Lwowie w 1934 roku zespół wyjeżdżał w krajowe trasy, które stały się ogromnymi sukcesami. Zwróciło to uwagę filmowców, dzięki czemu batiarów można było nie tylko słuchać, ale także zobaczyć w filmach Michała Waszyńskiego Będzie lepiej (1936) oraz Włóczęgi (1939). Negatyw trzeciego filmu (Serce batiara), do którego sceny kręcono latem 1939 roku na rynku we Lwowie, spłonął podczas wrześniowego bombardowania Warszawy. Zachowało się z niego tylko kilka ujęć.

11 września 1939 roku spikerka Celina Nahlik łamiącym się głosem odczytała komunikat o zaprzestaniu nadawania programów przez lwowską rozgłośnię. I zanim wyłączono mikrofony, wybuchła płaczem.

Zespół „Wesołej Lwowskiej Fali” został ewakuowany do Rumunii wraz z pracownikami lwowskiej rozgłośni. Dawał tam przedstawienia dla internowanych polskich żołnierzy, a później – już umundurowany – towarzyszył żołnierzom Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie jako „Czołówka Teatralna Wojska Polskiego nr 1”.

Po zakończeniu II wojny światowej Kazimierz Wajda powrócił do kraju i nadal pracował w Polskim Radiu aż do przedwczesnej śmierci w 1955 roku. Henryk Vogelfänger został nauczycielem łaciny i podstaw prawa w Republice Południowej Afryki i Wielkiej Brytanii, jednak w 1988 roku wrócił do Polski, by umrzeć tu dwa lata później.

Twórca „Wesołej Lwowskiej Fali” Wiktor Budzyński pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii, gdzie zmarł w 1973 roku. Najdłużej z całego zespołu żyła jego żona – piosenkarka i parodystka Włada Majewska, która odeszła w 2011 roku w wieku stu lat.

Poznaj nieodparty urok przedwojennego Lwowa dzięki książce Sławomira Kopra i Tomasza Stańczyka

Polecamy

Źródło

Tekst stanowi fragment książki Sławomira Kopra i Tomasza Stańczyka Ostatnie dni polskiego Lwowa, wydanej nakładem Wydawnictwa Fronda (2019). Książkę możesz kupić na stronie wydawcy.

Tytuł, lead, śródtytuły i teksty w nawiasach kwadratowych pochodzą od redakcji. W celu zachowania jednolitości tekstu usunięto przypisy, znajdujące się w wersji książkowej. Tekst został poddany obróbce redakcyjnej w celu wprowadzenia większej liczby akapitów.

Ilustracja tytułowa: Kazimierz Wajda (Szczepcio), Stanisław Sielański oraz Henryk Vogelfänger (Tońcio) (domena publiczna). Autorem cytatu zawartego w leadzie jest Wiktor Budzyński.