Nie wiadomo kto jako pierwszy wpadł na to, żeby właśnie w ten sposób ukazać drogę prowadzącą do piekła. Nie da się nawet stwierdzić co go zainspirowało – enigmatyczny passus z Biblii? Treść kazania? Jedno nie ulega wątpliwości. Szczęki piekieł zdobyły sobie niesamowitą popularność. Na całym kontynencie powielano je tysiące razy.
Głowa ohydnego monstrum olbrzymich rozmiarów, pokryta łuskami bądź sierścią i często wystająca prosto z ziemi, bez ciała i kończyn. Na niektórych miniaturach przypomina gada czy też płaza. Na innych – olbrzymią małpę, bądź morskiego stwora.
Reklama
Zawsze ma rozdziawione szczęki, z rzędem potężnych zębów. To one tworzą otwór, zdolny pomieścić pojedynczych ludzi, albo nawet całe tłumy.
Mówiąc krótko: piekielna bestia połykająca potępieńców. W języku angielskim ten motyw sztuki średniowiecznej zdobył sobie własne, upiorne określenie. Hellmouth, a więc paszcza piekieł, bądź piekielne szczęki. Właśnie w ten sposób przez setki lat ukazywano bramę między światem żywych a miejscem nieskończonych cierpień.
„Gdy otworzy ziemia swoją paszczę”
Najstarsze wyobrażenia paszczy piekieł pochodzą chyba już z VIII wieku. O rzeczywistym motywie – powtarzalnym, mającym szerszy oddźwięk – można mówić jednak dopiero od stulecia X.
Reklama
Gary D. Schmidt, który poświęcił tematowi całą książkę, ustalił, że antropomorficzne szczęki piekielne „wymyślono” w Anglii w X wieku, na fali reformy klasztornej przetaczającej się przez ten kraj.
Być może inspiracją dla nich był enigmatyczny passus ze starotestamentowej Księgi Liczb. Padają w niej następujące słowa Mojżesza:
Gdy jednak Pan uczyni rzecz niesłychaną, gdy otworzy ziemia swoją paszczę i pochłonie ich razem ze wszystkim, co do nich należy, tak że żywcem wpadną do szeolu, wówczas poznacie, że ludzie ci bluźnili przeciw Panu.
Właśnie w X wieku i nie gdzie indziej, a w Anglii spisano też tak zwany Kodeks z Vercelli (myląca nazwa, zaczerpnięta od włoskiej miejscowości, gdzie obecnie przechowywana jest księga).
<strong>Przeczytaj też:</strong> Drzewa penisowe w średniowieczu. Dlaczego zakonnice zrywały z nich męskie przyrodzenia?
Na kartach tego zbioru staroangielskich tekstów można znaleźć opis już wprost odpowiadający wizji paszczy piekieł. Zgodnie z nim, diabeł to bestia połykająca ludzkie dusze, które:
(…) nigdy już nie opuszczą jamy wężowej i gardła smoka, którego nazywa się Szatanem”.
Początkowo szczęki piekielne pojawiały się tylko na grafikach adresowanych do wąskiego grona mnichów. Widocznie jednak oddziaływały na widzów z taką siłą, że zaczęto je powielać i urozmaicać.
Reklama
Olbrzymie i oślizgłe szczęki
Tak zwana Liber Vitae z New Minster, pochodząca z XI wieku zawiera wyobrażenie Sądu Ostatecznego, na którym demony wrzucają potępionych do rozdziawionej, choć całkiem przyjaźnie wyglądającej paszczy.
W XII-wiecznym Psałterzu westminsterskim znajduje się wyobrażenie już bez porównania bardziej niepokojące.
Szczęki są olbrzymie i oślizgłe, tłoczą się w nich dziesiątki grzeszników, a anioł obojętnie zamyka im na klucz drogę ucieczki…
Reklama
W tym czasie szczęki piekielne były już ogromnie modne wśród angielskich iluminatorów i ekspresowo rozprzestrzeniały się po kontynentalnej Europie.
Reklama
„Złożona wizja całego piekła”
„Wyobrażenia dramatycznie się zmieniały i komplikowały, dodawano do nich bramy, kotły, rozmnożone głowy. To co początkowo było obrazem prostego wejścia przekształciło się w złożoną wizję całego piekła i stanu potępienia” – komentuje Thomas H. Ohlgren w recenzji pracy The Iconography of the Mouth of Hell.
Reklama
Wielobarwne, często zajmujące całe strony obrazy bram piekieł miały skłaniać do zadumy nad śmiercią i wiecznością.
Szczególnie często umieszczano je w ilustrowanych kodeksach zawierających Apokalipsę świętego Jana (takich jak unikalna Apokalipsa Jana de Berry, o której pisałem TUTAJ).
Reklama
Napoleon w drodze do królestwa szatana
Wyobrażenie powielano masowo aż do XV wieku. Potem zaczęło tracić uznanie, zwłaszcza na rzecz nowych wizji, opartych na Boskiej komedii Dantego. Nie zniknęło jednak zupełnie.
Reklama
Jeszcze na początku XIX stulecia wydrukowano polityczną karykaturę, na której Napoleon prowadził swoich żołnierzy… prosto do płonącej, rozdziawionej paszczy piekieł.
Bibliografia
Ilustracje pochodzą m.in. z repozytoriów Biblioteki Brytyjskiej, Francuskiej Biblioteki Narodowej i Morgan Library. Pomocą służył mi też blog Demonagerie.
- Ohlgren T.H., Review, „The Journal of English and Germanic Philology”, t. 96 (1997).
- Ray A., Highway to Hell [w:] British Library’s Medieval manuscripts blog, 18 października 2017.
- Schmidt G.D., The Iconography of the Mouth of Hell: Eighth-Century Britain to the Fifteenth Century, Susquehanna University Press 1995.
