Ilu Żydów mieszkało w Rzeczypospolitej Obojga Narodów?

Rozwój społeczności żydowskiej w Polsce jest zwykle wiązany z postacią Kazimierza Wielkiego. Aż do schyłku średniowiecza Żydzi stanowili jednak tylko marginalną część ludności Królestwa Polskiego. Niesamowita ekspansja ich populacji nastąpiła później.

W odniesieniu do epoki średniowiecznej i wczesnonowożytnej skład etniczny populacji Polski jest znany tylko w zarysie. Szczególnie trudno oszacować wielkość gmin żydowskich, które nie prowadziły ksiąg metrykalnych i podlegały innym zasadom podatkowym, niż reszta kraju.

Reklama

Badania w tym zakresie prowadził przed laty nieżyjący już ekspert w zakresie historii społeczno-gospodarczej, Zenon Guldon. Warto przytoczyć jego wnioski.

Ilu Żydów żyło w Polsce u schyłku średniowiecza?

Profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oceniał, że u schyłku XV wieku – za czasów Kazimierza Jagiellończyka i jego starszych synów – Polskę zamieszkiwało łącznie około 23-24 tysięcy Żydów, a Wielkie Księstwo Litewskie – od 6 do 7 tysięcy.

Szacuje się, że w tym czasie na całym obszarze połączonych unią dynastyczną państw żyło około 6,5 miliona ludzi. Żydzi stanowili więc mniej niż pół procenta wszystkich poddanych Jagiellonów.

Ogromny wzrost w XVI i XVII wieku

Sytuacja zaczęła się wyraźnie zmieniać w początkach epoki nowożytnej. Gdy umierał Zygmunt II August, a związek personalny zastąpiono realną unią lubelską (1569), w Rzeczypospolitej Obojga Narodów żyło już 150 000 Żydów. Stanowili około 2% całej populacji.

Reklama

Eksplozja populacyjna trwała nadal w epoce Wazów. Do połowy XVII wieku liczebność społeczności żydowskiej sięgnęła około 450 000 osób. Jej udział w całej populacji kraju w ciągu niewiele ponad półwiecza się podwoił: do 4%.

Pogrom, pożoga, emigracja

Był to punkt szczytowy, do którego długo nie powrócono. Masowe zniszczenia lat potopu szwedzkiego, pogromy towarzyszące zwłaszcza powstaniu Bohdana Chmielnickiego i masowa emigracja Żydów w obliczu gospodarczej katastrofy kraju sprawiły, że ich populacja skurczyła się o około 100 000 osób.

Potem nastąpił jednak ponowny, znów bardzo dynamiczny wzrost w czasach saskich i stanisławowskich, gdy Żydzi masowo imigrowali nad Wisłę, a chyba też odznaczali się większym niż inne grupy przyrostem naturalnym.

Pierwszy spis Żydów

Do przełomowego wydarzenia doszło na przełomie lat 1764-1765. Podjęto wówczas pierwszą w dziejach Polski próbę policzenia całej społeczności wyznawców judaizmu.

Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.

Spis Żydów miał cele podatkowe, historycy sądzą więc, że – jak każda tego typu ewidencja z epoki nowożytnej – zawierał pokaźne braki i przekłamania.

Rafał Mahler, autor pracy Żydzi w dawnej Polsce w świetle liczb, do zachowanych danych dodał niemowlęta, których nie spisywano (6,35%) oraz osoby jego zdaniem pominięte (20%).

Oszacował w ten sposób, że społeczność żydowska w latach 60. XVIII stulecia faktycznie liczyła 750 tysięcy członków, w tym 550 tysięcy osób w Koronie i 200 tysięcy w Wielkim Księstwie Litewskim. A więc do 5,7% populacji.

Do czasu rozbiorów suma wzrosła jeszcze prawdopodobnie do około 800 tysięcy. Przewijające się w literaturze twierdzenia, jakoby w Rzeczypospolitej Obojga Narodów mieszkał milion Żydów, nie są jednak uważane za wiarygodne.

Przeczytaj również o tym ilu ludzi dożywało do setki w dawnych czasach? Dokładne dane sprzed kilku wieków nie napawają optymizmem

Bibliografia

1. Guldon Zenon, Osadnictwo żydowskiej i liczebność Żydów na ziemiach Rzeczypospolitej w okresie przedrozbiorowym, „Czasy Nowożytne”, t. 4 (1998).
2. Guldon Zenon, Kowalski Waldemar, Jewish Settlement in the Polish Commonwealth in the Second Half of the Eighteenth Century, t. 18 (2005).
3. Mahler Rafał, Żydzi w dawnej Polsce w świetle liczb, „Przeszłość Demograficzna Polski”, t. 1 (1967).