Początki dynastii określanej mianem Wazów sięgają późnego średniowiecza i wiążą się z burzliwymi wydarzeniami w Królestwie Szwecji. W zadziwiającym tempie ród stał się jednym z najpotężniejszych w Europie, a jego ambicje zaczęły sięgać daleko poza Skandynawię.
W 1496 roku w miejscowości Rydbo w parafii Östra na północny wschód od Sztokholmu przyszedł na świat Gustaw Eriksson, syn Erika Johanssona oraz Cecylii Månsdotter.
Reklama
Zarówno ojciec, jak i matka chłopca wywodzili się ze starej szlachty południowego Upplandu. Erik, którego przodkowie zasiadali w radzie królewskiej, pieczętował się herbem zwanym Vase, zaś Cecylia przynależała do jednego z najbardziej szanowanych rodów Szwecji: Eka (Ekaätten).
Pierwszy z „królów narodowych”
Gustaw Eriksson dorastał w schyłkowych latach funkcjonowania unii kalmarskiej, łączącej Szwecję, Danię i Norwegię pod jednym berłem dynastii Oldenburgów.
Na początku drugiego dziesięciolecia XVI wieku doszło do walk o władzę, w toku których szwedzki regent Sten Sture usiłował uniezależnić kraj. Poniósł klęskę, a korona przeszła w ręce syna nieżyjącego króla Danii Jana Krystiana II.
Nowy monarcha, pomny buntu szwedzkich rodów, postanowił przykładnie je ukarać. W 1520 roku rozkazał ściąć między innymi członków rodziny Gustawa. On sam musiał ratować się ucieczką, ale już rok później wszczął powstanie ludowe przeciwko Duńczykom.
Reklama
Zryw zakończył się pełnym sukcesem. 6 czerwca 1523 roku Gustaw zasiadł na szwedzkim tronie. Pogrzebał unię skandynawską, dał początek nowej dynastii i otworzył w szwedzkiej historii okres „królów narodowych”.
Upragnione mariaże
Gustaw I był władcą energicznym, skłonnym do zdecydowanych posunięć. Wprowadził w kraju luteranizm jako religię państwową. Spowinowacił się też z domami europejskimi szczycącymi się długimi metrykami.
Swoje córki wydał za mąż za książąt Rzeszy, reprezentujących Meklemburgów, Wittelsbachów oraz saską dynastię Anhalt. Mariaże potwierdzały, że szwedzka rodzina królewska została szybko zaakceptowana w elitarnym gronie panujących, choć nie mogła się na razie szczycić związkami o najwyższej możliwej randze (z Habsburgami, Jagiellonami czy Walezjuszami).
Gustaw starał się i o takie pakty dynastyczne, choć bez sukcesów. W latach 1526–1528 prosił o rękę Jadwigi (ur. 1513), córki polskiego króla Zygmunta Starego i Barbary Zápolyi. Związek ten nie doszedł jednak do skutku.
Początek związków Wazów z Polską
Polityka szwedzka była determinowana położeniem państwa nad Morzem Bałtyckim i rozwiniętą linią brzegową ciągnącą się od Sundu aż do Zatoki Fińskiej. Naturalnym kierunkiem ekspansji Szwecji były Inflanty, zajmujące obszar zbliżony do obecnej Łotwy i Estonii, gdzie do połowy XVI wieku funkcjonowało państwo zakonne kawalerów mieczowych.
Zagrożenie moskiewskie oraz wciąż tlące się zakusy duńskie wymuszały na Szwecji poszukiwanie sojusznika. Silny partner potrzebny był państwu, ale też konkretnym dynastom walczącym o wpływy. Gustaw z dwóch małżeństw doczekał się łącznie sześciu synów, z których czterech dożyło dorosłości. Najstarszy w 1560 roku objął tron po ojcu jako Eryk XIV. Jego brat przyrodni Jan został z kolei księciem Finlandii.
Reklama
Właśnie Jan Waza w 1562 roku – jako mężczyzna niespełna dwudziestopięcioletni – podjął negocjacje matrymonialne z Zygmuntem Augustem.
Fiński książę zaproponował, aby jedną z sióstr króla Polski, trzydziestopięcioletnią Katarzynę Jagiellonkę, wydać za niego samego, zaś starszą od niej Annę – za jego brata Magnusa. Plany te natrafiły na opór.
Jednym z powodów była różnica wieku: spora w pierwszym proponowanym związku, ale wprost niepokojąco duża w drugim. Anna Jagiellonka zbliżała się do czterdziestego roku życia, Magnus był od niej niemal dwa razy młodszy. Podstawowym problemem był jednak sprzeciw Eryka XIV.
Braterski gniew
Jan zignorował nieprzychylną reakcję starszego brata i w tym samym roku spotkał się z Zygmuntem Augustem w Kownie. Zgodził się udzielić królowi Polski pożyczki w znaczącej kwocie 120 tysięcy talarów, ukończył negocjacje małżeńskie i jeszcze na Litwie poślubił Katarzynę. Drugi wcześniej proponowany związek nie doszedł do skutku.
Samowola Jana ściągnęła na niego gniew suwerena. Już po niespełna roku siły Eryka XIV uderzyły na Turku, gdzie znajdowała się siedziba jego młodszego brata przyrodniego. Fińska para książęca została pojmana i kolejne kilka lat spędziła na zamku Gripsholm.
Reklama
Za radykalnym posunięciem Eryka XIV stały nie tylko emocje i chęć obrony autorytetu, ale też konkretne przesłanki polityczne.
Strategiczny konkurent
Zygmunt August właśnie podporządkował sobie ziemie zakonu kawalerów mieczowych, przesuwając ciężar polityki zagranicznej Rzeczypospolitej w kierunku Inflant. Obszar ten miał kluczowe znaczenie ze względów gospodarczych (Ryga była drugim największym portem nad Bałtykiem) i strategicznych.
W opinii dworu sztokholmskiego podporządkowanie Inflant przez Jagiellonów stało w sprzeczności z interesami Szwecji. Rozwój wypadków popchnął Eryka XIV do sojuszu z Moskwą.
W 1563 roku – tym samym, w którym uwięziono Jana Wazę i Katarzynę Jagiellonkę – wybuchła tak zwana pierwsza wojna północna. Polska sprzymierzyła się w niej z Danią. Szwedzi, współpracujący z Moskalami, zdołali opanować Estonię. Moskwa – Dorpat.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Szansa na zbliżenie
Eryk XIV niedługo jednak cieszył się ze swojej zdobyczy. Rządy króla cechował narastający terror. Władca, cierpiący na poważne zaburzenia umysłowe, zlecił serię mordów politycznych na pojmanych arystokratach. Na jedną z ofiar osobiście rzucił się ze sztyletem. Planował też uśmiercić swojego bratanka – jedynego syna Jana i Katarzyny Jagiellonki, dwuletniego Zygmunta.
Możnowładcy wypowiedzieli mu posłuszeństwo i doprowadzili do uwięzienia oraz detronizacji króla. Korona w 1569 roku przeszła w ręce księcia Finlandii, odtąd tytułowanego Janem III. Sam Eryk zmarł w niewoli, otruty arszenikiem.
Reklama
W 1570 roku podpisano polsko-szwedzki pokój w Szczecinie na zasadzie uti possidetis – z zachowaniem faktycznego stanu posiadania. Pojawiła się wówczas szansa na zbliżenie między spowinowaconymi dworami, pod warunkiem uznania władzy Jana III nad Estonią. Zygmunt August był gotów przystać na takie rozwiązanie. Umarł jednak, zanim doszło do pertraktacji.
****
Powyższy tekst przygotowałem na potrzeby książki Chwile przełomu (Bellona 2021). To wspólna praca autorstwa publicystów portalu WielkaHISTORIA.pl, ukazująca kluczowe punkty zwrotne w dziejach Polski.
Nasi najlepsi publicyści o wydarzeniach, które zmieniły dzieje Polski
Wybrana bibliografia
- Anusik Z., Unia polsko-szwedzka w końcu XVI wieku, [w:] Rzeczpospolita w XVI–XVIII wieku. Państwo czy wspólnota?, red. B. Dybaś, Toruń 2007.
- Larsson L.O., Gustaw Waza, tłum. W. Łygaś, Warszawa 2009.
- Szpaczyński P.P., Anna I Jagiellonka kontra Jan Zamoyski. Kilka uwag w sprawie dążeń królowej do zapewnienia ciągłości dynastii Jagiellonów, „Klio” 2014, t. XIII, nr 1.
- Wisner H., Zygmunt III Waza, Wrocław 2006.
- Wolke L.E., Jan III Waza. Władca renesansowy, tłum. W. Łygaś, Gdańsk 2011.
