Kiedy skończyła się starożytność i zaczęło średniowiecze?

W świetle szkolnych podręczników sprawa jest zupełnie oczywista. W 476 roku zmuszono do abdykacji ostatniego cesarza Imperium Rzymskiego. Przestało istnieć najpotężniejsze mocarstwo antyku, a tym samym symbolicznie dobiegła też końca cała epoka starożytna. Brzmi to prosto. O wiele zbyt prosto.

Dopiero w wieku XIV, w kręgu włoskich humanistów, zaczęto wyraźniej rozdzielać czasy cywilizacji klasycznej od tego, co nastąpiło po niej.

Reklama

Kto i kiedy wymyślił średniowiecze?

Sławny poeta Petrarka jako pierwszy wspomniał o „okresie ciemności”, spowijającym świat od upadku Rzymu i wciąż trwającym za jego czasów. W roku 1469 użyto nazwy „wiek średni” (jeszcze w liczbie pojedynczej, nie zaś mnogiej). Musiały jednak minąć kolejne dwa stulecia, by zaczęto wskazywać dokładne cezury, oddzielające antyk od średniowiecza i średniowiecze od epoki nowożytnej.

W 1688 roku niemiecki historyk Christoph Keller (Cellarius) jako pierwszy stwierdził, że średniowiecze skończyło się wraz z upadkiem Konstantynopola w 1453 roku, ale zaczęło… sporo wcześniej, niż w dzisiejszej, powszechnej opinii.

Cellarius początków epoki dopatrywał się już we wczesnym wieku IV, za panowania Konstantyna Wielkiego.

Sztuczny, arbitralny podział

Jak podkreślał wybitny francuski mediewista Jacques Le Goff w swojej książce Must We Divide History Into Periods?, wszelkie próby dzielenia historii na epoki są z konieczności sztuczne, przybliżone, wręcz oderwane od rzeczywistości.

O tym samym pisze także profesor Roman Michałowski z Uniwersytetu Warszawskiego. „Kultura, struktury społeczne i gospodarcze, układy polityczne są to zjawiska, które nie zmieniają się ani z dnia na dzień, ani w równym tempie” – możemy przeczytać na kartach jego podręcznika powszechnej historii średniowiecza.

Specjalista tłumaczy, że „w zależności od aspektu rzeczywistości, który historyk bierze pod uwagę, cezurę stawia się w tym lub w innym miejscu”. Każda proponowana data, nawet przybliżona, ma jednak „znaczenie bardziej symboliczne niż realne”.

Tradycyjne daty końca starożytności

Niektórzy, w ślad za Cellariusem, moment decydującej przemiany widzą w początkach wieku IV (lub dokładnie w roku 313, wraz z zaprowadzeniem wolności wyznania w imperium rzymskim), bo wtedy zrodziła się potęga Kościoła, tak ważnego w strukturach średniowiecznej Europy.

Reklama

Data 476 była z kolei często przyjmowana przez historyków koncentrujących się na dziejach politycznych. Wśród ekspertów coraz rzadziej się ją jednak przytacza, bo wydaje się o wiele bardziej sztuczna i arbitralna od innych cezur.

Ludzie obserwujący abdykację ostatniego cesarza Zachodu, Romulusa Augustulusa, nie mieli pojęcia, że na ich oczach dochodzi do kluczowej zmiany, zwłaszcza że wciąż żył wcześniejszy, przepędzony imperator, Juliusz Nepos, a Konstantynopol niezmiennie miał własnych władców, kontynuujących rzymską tradycję. W kolejnych dekadach podejmowano zresztą próby ponownego zjednoczenia i odbudowy cesarstwa, a Imperium Bizantyńskie utrzymało swoje przyczółki w Italii jeszcze przez kilka stuleci.

Powolny schyłek antyku

Dzisiaj badacze historii politycznej wolą wskazywać szerszy okres. Niektórzy widzą początek średniowiecza na przełomie IV i V wieku, gdy doszło do podziału cesarstwa na części zachodnią i wschodnią, a tak zwane ludy barbarzyńskie rozpoczęły napór na limes.

Inni stawiają cezurę pod koniec wieku V, albo w połowie VI, wraz z końcem panowania Justyniana Wielkiego i upadkiem jego planów restytucji Afryki oraz Italii.

Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.

W nauce zachodniej najwięcej zwolenników ma jednak radykalne „opóźnienie” średniowiecza o kilka stuleci.

Bardzo długa starożytność

„Są tacy, którzy twierdzą, że okres między III a VIII wiekiem stanowi odrębną epokę, która nie należy ani do starożytności, ani do średniowiecza. Epoka ta nie ma jeszcze nazwy” – stwierdził profesor Roman Michałowski.

Reklama

Nie do końca można się z nim zgodzić, bo wspomniana epoka jednak została ochrzczona. Rzadko wspominana się o niej nad Wisłą, ale jest zupełnie oczywista dla Francuzów, Niemców czy Anglików.

„Przekonanie, że nie da się wyznaczyć ścisłej granicy między starożytnością i średniowieczem stopniowo zyskiwało zwolenników i dzisiaj przyjmuje się powszechnie, że stopniowe przemiany trwały od III do VII wieku” – stwierdził Jacques Le Goff w 2014 roku.

W nauce niemieckiej okres przejściowy nazwano „Spätantike”. W anglosaskiej zaczęto go z kolei uwzględniać za sprawą przełomowej pracy Petera Browna pt. The World of Late Antiquity, wydanej w 1971 roku. Po polsku byłby to więc po prostu: „Późny antyk” czy też „Późna starożytność”.

Późny antyk

W 1999 roku grupa badaczy związanych z Uniwersytetem Harvarda wydała kompendium Late Antiquity. A Guide to the Postclassical World. We wstępie podkreślono, że “nadszedł czas, by zarówno naukowcy, studenci, jak i zwyczajni odbiorcy zaczęli traktować czas od około 250 do 800 roku jako wydzielony i bardzo znaczący okres historii, zasługujący na odrębny status”.

Reklama

Nie jest to, jak wydawało się Edwardowi Gibbonowi, epoka zasługująca tylko na obsesyjną fascynację z uwagi na opowieści o upadku niegdyś wspaniałej, „lepszej” cywilizacji. [Późny antyk] nie był okresem nieodwracalnego kryzysu i upadku. Nie był też wyłącznie pospiesznym, pełnym brutalności wstępem do wspanialszych czasów. Nie należy go traktować jako truchła, wciąganego na scenę i spychanego z niej, tylko po to, by mógł się zacząć następny akt dramatu: wieki średnie.

Historycy podkreślali, że późny antyk „trwał przez pół tysiąclecia” i że „wiele z tego, co stworzył do dzisiaj decyduje o tym, kim jesteśmy”. Przede wszystkim jednak wspomniani badacze – poza Peterem Brownem też między innymi Oleg Grabar i G.W. Bowersock – byli i są przekonani, że epoka średniowieczna zaczęła się dopiero w okolicach panowania Karola Wielkiego. Setki lat później, niż uczą polskie podręczniki.

Przeczytaj również o ostatniej cesarzowej starożytnego Rzymu. To ona zapewniła mężowi władzę

Bibliografia

1. Late Antiquity. A Guide to the Postclassical World, red. G.W. Bowersock, P. Brown, O. Grabar, Harvard University Press 1999.
2. Le Goff Jacques, Must We Divide History Intu Periods?, Columbia University Press 2015.
3. Michałowski Roman, Historia powszechna. Średniowiecze, PWN 2012.