Unia z Litwą doprowadziła do stworzenia państwa ogromnie zróżnicowanego pod względem etnicznym. Jaką część jego mieszkańców stanowili Polacy? Czy była ich większość? I dlaczego w wieku XVIII sytuacja wyglądała zupełnie inaczej niż w stuleciu XVI?
Polityczna dominacja Polaków w unii polsko-litewskiej (za czasów Jagiellonów) i w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (po unii lubelskiej z 1569 roku) nie ulega wątpliwości.
Reklama
Naczelny ośrodek władzy znajdował się niezmiennie na ziemiach polskich, najpierw w Krakowie, a następnie w Warszawie. W otoczeniu królów dominowali przedstawiciele polskiej elity, a monarsze wyprawy na Litwę zdarzały się tylko sporadycznie.
Co więcej Korona przeważała nad Wielkim Księstwem gospodarczo, finansowo, pod względem stopnia urbanizacji i gęstości zaludnienia. Ale czy istniała też przewaga liczbowa Polaków nad pozostałymi narodowościami?
Nowa rzeczywistość
Nie była to kwestia bez znaczenia, o czym we wcześniejszych stuleciach przekonali się sami Litwini. Jak pisałem już w innym tekście, podbój ludnej i rozwiniętej kulturowo Rusi doprowadził do stopniowego przejęcia przez litewskie elity kultury, języka i religii poddanych.
U schyłku XIV wieku, gdy Polacy zdecydowali się zaprosić na tron Władysława Jagiełłę, a ten przyrzekł „przyłączyć” swoją ojczyznę do Korony, nie brakowało obaw o to, jaki wpływ przełomowe kroki wywrą na tkankę społeczną Polski i jak odcisną się na miejscowej kulturze.
Reklama
Poniekąd to dlatego przez pierwsze dwa stulecia unii zabraniano ślubów między katolikami i prawosławnymi, a scalanie struktur władzy następowało ostrożnie czy wręcz ospale.
Narodowości Pierwszej Rzeczypospolitej
Już przed czasami Władysława Jagiełły i przed najwcześniejszą odsłoną unii polsko-litewskiej, struktura narodowościowa Korony była niejednorodna.
Podbój Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego sprawił, że aż 30% populacji Polski stanowili Rusini.
Od 1386 roku (i ślubu Jadwigi Andegaweńskiej z księciem Litwy) Polacy nie byli większością wśród mieszkańców unii. Stało się to szczególnie widocznie, gdy dwa państwa związano ze sobą ściślej za czasów Zygmunta Augusta.
Po 1569 roku odsetek Polaków w całej Rzeczypospolitej wynosił tylko 40%. Stanowili oni natomiast wciąż grupę najliczniejszą ze wszystkich.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Szacunkowo przyjmuje się, że Rusinów było 20%, Litwinów 13%, a Niemców 10%. Społeczność żydowska jest często szacowana na 5%, ale ze szczegółowych badań wynika, że w tym czasie była przeszło dwa razy mniejsza. Inne narodowości składały się na pozostałe kilkanaście procent populacji.
Największa katastrofa w dziejach (i jej skutki)
Ten stosunek nie utrzymał się długo. W połowie XVII wieku na Polskę spadła katastrofa nawet bardziej niszczycielska od II wojny światowej. Na skutek serii konfliktów zbrojnych, z tak zwanym potopem szwedzkim na czele, ludność całego kraju skurczyła się o kilkadziesiąt procent.
Reklama
„W Wielkopolsce, Małopolsce i na Podlasiu zniszczenia budynków ocenia się na ok. 60%, na Mazowszu i Rusi Czerwonej nawet do trzech czwartych ogólnej zabudowy” – podaje Cezary Kuklo w pracy Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. – „Straty w potencjale ludzkim były trochę mniejsze i wyniosły ponad 40% wszystkich mieszkańców Korony”.
W Polsce skala destrukcji była potężna i bezprecedensowa. Znacznie gorzej sytuacja przedstawiała się jednak na Litwie.
Wielkie Księstwo straciło 48% swojej populacji. A był to tylko pierwszy cios, bo późniejsze wojny domowe i wielka wojna północna sprawiły, że ludność Litwy skurczyła się jeszcze o jedną trzecią.
Nowy układ sił
Efekty były trwałe i niezwykle istotne. Polacy byli już nie tylko najliczniejszą grupą etniczną. Stanowili też wyraźną większość mieszkańców Rzeczypospolitej.
Reklama
U schyłku niepodległości – na przełomie lat 80. I 90. XVIII stulecia – w łącznej populacji połączonych krajów na nich przypadało 60%.
Przeczytaj również o tym ile Polek umierało przy porodzie w czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów?
Bibliografia
- Historia polski w liczbach. Ludność, terytorium, GUS, Warszawa 1994.
- Kuklo Cezary, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, DiG, Warszawa 2009.
2 komentarze