W 1376 roku litewskie zagony dotarły na odległość zaledwie kilku mil od Krakowa, bezkarnie paląc wsie i uprowadzając chłopów. Do niewoli miało trafić nawet 23 000 nieszczęśników. Zdaniem części badaczy – opierających się na kronikarskiej relacji – w gwałtach, grabieżach i mordach brał udział także książę Jagiełło, który za dziesięć lat zostanie władcą Polski. Czy to prawda?
Natychmiast po śmierci Kazimierza Wielkiego Litwini zorganizowali najazd na należącą do Polski Ruś Czerwoną. Zniszczyli zamek wielkim kosztem i wysiłkiem wystawiony we Włodzimierzu, a zdaniem części historyków zagarnęli też fragment prowincji. Mimo to ich działania nie spotkały się z żadną zdecydowaną reakcją.
Reklama
Na polskim tronie wkrótce zasiadł król Węgier Ludwik Andegaweński, a faktyczną władzę w kraju przejęła jego matka, Elżbieta Łokietkówna. Ich decyzją Ruś, z takim trudem zdobyta przez Kazimierza Wielkiego, została faktycznie oderwana od korony polskiej i oddana pod osobny zarząd.
Może to tłumaczyć dlaczego sama Elżbieta, rządząca z Krakowa, nie angażowała się w sprawę konfliktu z Litwinami. Ludwik, wiązany na wielu innych frontach, też zresztą nie chciał tego robić. Panowało przeświadczenie, że książę litewski Kiejstut wyzyskał moment chaosu, ale nie pozwoli sobie na ponowną napaść.
Przed agresją miała go powstrzymywać już sama obawa, iż Andegaweńczyk – rządzący jednym z najpotężniejszych imperiów na kontynencie i sławny jako wybitny dowódca – odpowie atakiem na atak. Kalkulacja okazała się błędna. Litwini tylko czekali na dogodny moment do działania.
„Ręka naszego syna jest mocna i długa”. Dlaczego Elżbieta Łokietkówna zignorowała ostrzeżenia?
W 1375 roku Królestwo Polskie niespodziewanie znalazło się w stanie bliskim bezkrólewiu. Zbliżająca się do osiemdziesiątego roku życia Elżbieta zdała regencję i postanowiła wrócić na Węgry. Wprawdzie po paru miesiącach zmieniła zdanie, zrezygnowała z emerytury i raz jeszcze wyprawiła się na północ, ale Kiejstut i jego krewniacy i tak dostrzegli upragnioną okazję do ofensywy.
Stara królowa nie zdążyła jeszcze dotrzeć do Krakowa, a zaczęto przekazywać jej wielce niepokojące pogłoski.
„Gdy stanęła w Bochni niektórzy z przybyłych Sandomierzan donieśli jej, iż doszły do nich wieści, jakoby Litwini, zgromadziwszy się w wielkiej liczbie, zamierzali wpaść do ziemi sandomierskiej” – relacjonował Janko z Czarnkowa. Elżbieta uznała wiadomości za… nieprawdopodobną bzdurę. Odparła, że „ręka jej syna jest bardzo mocna i długa”, a Litwini nie ośmielą się „nic przeciwko niemu przedsięwziąć”.
Reklama
Jej pewność siebie okazała się zaraźliwa. Uspokojeni rycerze zaniechali wszelkich przygotowań. Sama Elżbieta też nie rozesłała wici, nie kazała umacniać zamków ani sprawdzać pogłosek. Za tą arogancję przyszło Polakom zapłacić najwyższą cenę.
„Nie oszczędzali wieku ani płci”. Wyprawa Litwinów z 1376 roku
W listopadzie 1376 roku litewskie wojska przekroczyły San nieopodal Zawichostu. Nikt ich nie dostrzegł; alarm wszczęto, gdy było już zbyt późno na reakcję.
Wrogie zagony szły prawy brzegiem Wisły, pustosząc i paląc kolejne wsie. Poczyniły wielkie zniszczenia wokół Tarnowa, a wobec braku zbrojnej odpowiedzi Polaków zbliżyły się aż do stołecznego Krakowa, na odległość zaledwie kilku mil. Były tak blisko, że bezradna Elżbieta Łokietkówna mogła oglądać łuny pożarów z okien swojej wawelskiej rezydencji.
Mogła tylko grozić pomstą. Bezwładna reakcja Elżbiety Łokietkówny
Kronikarz podkreślał, że Litwini „nie oszczędzali wieku ani płci”. Uprowadzili ogromną liczbę jeńców; łącznie do wrogiej niewoli miały trafić 23 000 ludzi. Każdego, kogo najeźdźcy nie byli w stanie spętać i pognać na wschód, czekała śmierć. Mordowano chłopów, mieszczan, ale też księży.
Reklama
„Wielu kapłanów, po spaleniu kościołów, zabito, innych wzięto do niewoli” – podkreślał Janko z Czarnkowa. Nie był to akt walki religijnej. Po prostu członkowie kleru, z uwagi na swój majątek, wydawali się Litwinom najlepszymi ofiarami.
Najazd przeprowadzono w tak ekspresowym tempie, że przerażona Elżbieta mogła tylko udawać spokój i zapewniać otoczenie, iż jej syn „wywrze na książętach litewskich zemstę”. Ona sama nawet nie próbowała hamować wrogów. Nie doszło do żadnej walki, nie podjęto pościgu. Litwini, nieniepokojeni powrócili do swojej ojczyzny, ciągnąć olbrzymie łupy i rzesze nieszczęśników, których miała czekać „wieczysta niewola”.
Zbyt krótka lista sprawców? Kontrowersyjna wiadomość Długosza
Była to ostatnia walna wyprawa Litwinów na Polskę w dziejach. Według Janka z Czarnowa, współczesnego wydarzeniom i znającego szczegóły z pierwszej lub najdalej drugiej ręki, atakiem kierowali trzej książęta: rządzący Trokami Kiejstut, jego brat Lubart łucki i bratanek Jerzy bełski. Jan Długosz, tworzący w połowie kolejnego stulecia, podał dłuższą listę sprawców. Z pozoru słusznie.
Dynastia Giedyminowiczów należała do najbardziej rozrodzonych na kontynencie i wydaje się więcej niż prawdopodobne, że przynajmniej kilku kolejnych jej przedstawicieli wzięło udział w ekspedycji.
Reklama
Wielki książę litewski Olgierd, panujący nad Wilnem, doczekał się łącznie trzynastu synów. Współrządzący z nim brat, Kiejstut, posiadał przynajmniej pięciu męskich potomków. Liczba dalszych krewniaków, mających pretensje do udziału we władzy, szła w dziesiątki.
Zmieniając listę Długosz nie kierował się jednak precyzją; nie wydaje się też, by rzeczywiście wiedział o uczestnikach wyprawy więcej od Janka. Po prostu chciał rzucić podejrzenia i obciążyć winą ludzi, którzy w kolejnych latach wywarli epokowy wpływ na dzieje Polski. Dlatego stwierdził, że w napadzie na Polskę uczestniczyli syn Kiejstuta Witold, a zwłaszcza – syn Olgierda Jagiełło.
Trudne pytania. Czy przyszły król Władysław Jagiełło wziął udział w wyprawie na Polskę?
Czy rzeczywiście przyszły król mordował mieszkańców Małopolski, gwałcił kobiety, łupił kościoły i uprowadzał jeńców?
Można się spotkać z nielicznymi publikacjami, których autorzy dają wiarę doniesieniu Długosza. Michael Morys-Twarowski uznał je za prawdopodobne. Maria Nitkiewicz posunęła się nawet dalej, sugerując że wśród wziętych w 1376 roku do niewoli dziewcząt była przyszła, trzecia żona Jagiełły, Elżbieta z Pilczy, i że to wówczas doszło do ich pierwszego spotkania.
Takie opinie zdecydowanie nie należą do głównego nurtu, a wiodące biografie Władysława Jagiełły w ogóle nie dotykają rzeczonego wątku. W świetle relacji Janka z Czarnkowa udziału Jagiełły w napadzie nie da się wykluczyć, ale wydaje się on trudny do uzasadnienia.
Mamy przecież jasną wiadomość, że za wyprawą stał Kiejstut, nie zaś Olgierd. Historycy litewscy uznają ekspedycję wręcz za szkodliwą awanturę, sprzeczną z chwilowymi interesami wielkiego księcia. Jeśli władca Wilna jej nie popierał, to i nie miał powodu wysyłać syna, by towarzyszył łupieżcom.
Wielkie historie co kilka dni w twojej skrzynce! Wpisz swój adres e-mail, by otrzymywać newsletter. Najlepsze artykuły, żadnego spamu.
Kwestia wieku. Czy Jagiełło był zbyt młody?
Dodatkowy problem wiąże się z wiekiem Jagiełły. Dawniej sądzono, że urodził się on około roku 1352, a w chwili ekspedycji był zupełnie dorosłym mężczyzną. Dzisiaj dominuje pogląd, że książę przyszedł na świat jednak o dekadę później.
W roku 1376 był mniej więcej czternastolatkiem. Jeśli więc towarzyszył stryjowi to nie jako dowódca, ale raczej uczniak, mający się wprawić w boju i zapoznać z fachem żołnierskim podczas mało niebezpiecznej wyprawy.
Reklama
Niezależnie czy Jagiełło pomagał łupić Polskę czy nie, pamięć o ataku długo mu ciążyła. Tym bardziej zaś ciążyła na relacjach polsko-litewsko-węgierskich.
***
O początkach rządów Władysława Jagiełły i kulisach jego wyboru na polskiego króla piszę szeroko w mojej nowej książce: Damy Władysława Jagiełły (Wydawnictwo Literackie 2021). Dowiedz się więcej na Empik.com.
Fascynujące losy następczyń królowej Jadwigi
Bibliografia
- Dąbrowski Jan, Elżbieta Łokietkówna 1305-1380, wyd. 2, Kraków 2007.
- Dąbrowski Jan, Ostatnie lata Ludwika Wielkiego 1370-1382, wyd. 2, Kraków 2009.
- Janicki Kamil, Damy polskiego imperium, Kraków 2017.
- Kiaupa Z., Kiaupienė J., Kuncevičius A., Historia Litwy. Od czasów najdawniejszych do 1795 roku, PWN, Warszawa 2008.
- Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, oprac. M.D. Kowalski, Kraków 2009.
- Krzyżaniakowa Jadwiga, Ochmański Jerzy, Władysław II Jagiełło, Ossolineum 2006.
- Kuczyński Stefan M., Król Jagiełło ok. 1351-1434, Katowice 1985.
- Morys-Twarowski Michael, Przedmurze cywilizacji. Polska od 1000 lat na straży Europy, Kraków 2019.
- Nitkiewicz Maria R., Królowa Elżbieta z Pilczy i Łańcuta trzecia żona Władysława Jagiełły, Łańcut 2003.
